علم دینی
آنچه در این پرونده میخوانید دیدگاه صاحب نظران فرهنگستان علوم اسلامی قم در رابطه ی دین و علم می باشد.
 
 
 
 
کد مطلب: 440
۱
پژوهشی در فلسفه منطق/ بخش دوم
حجت الاسلام محمد متقیان
تاریخ انتشار : دوشنبه ۲۸ اسفند ۱۳۹۱ ساعت ۱۰:۲۱
 
در بخش پیشین، نمایی کلی از فلسفه منطق مختار ارائه شد که در مواجهه با فلسفه منطق مرسوم و موجود مطرح گشته بود.در این بخش، دو لایه اساسی از لایه های پیشینی حاکم بر علم منطق مورد دقت و تأمل قرار می گیرد و نسبت میان آنها با فلسفه منطق مورد نظر تبیین می گردد. دو لایه مورد نظر در این مقام عبارتند از لایه های معرفت شناسی و انسان شناسی.
 
در بخش پیشین، نمایی کلی از فلسفه منطق مختار ارائه شد که در مواجهه با فلسفه منطق مرسوم و موجود مطرح گشته بود. تعریفی که از این دانش عرضه گشت این بود که؛ در نگاه مختار فلسفه منطق علمی است که در آن پیوند میان اصول حاکم بر مسائل منطق با اصول عام هستی شناختی، مورد تحلیل و بررسی قرار می گیرد.

در این بخش، دو لایه اساسی از لایه های پیشینی حاکم بر علم منطق مورد دقت و تأمل قرار می گیرد و نسبت میان آنها با فلسفه منطق مورد نظر تبیین می گردد. دو لایه مورد نظر در این مقام که عبارتند از لایه های معرفت شناسی و انسان شناسی، دو مقوله ای هستند که از بررسی خاستگاه پیدایش و تکوین منطق اصطیاد می گردند و از ضرورت شناسی علم منطق به دست می آیند.

مراد از ضرورت شناسی، تحلیل خلأها و نقاط آسیبی است که متوجه نظام مفهومی دانشمند می شود و او را ناچار می سازد از اینکه درصدد تأسیس مفاهیم جدید دیگری باشد تا خلأ نظام مفهومی خود را ترمیم نماید. به عبارتی ضرورت شناسی، بررسی چرائی تولید مفهوم جدید است و پرسش از این نکته است که چرا و به چه دلیل دانشمندان عصر خاصی خود را ناچار از تولید مفاهیم جدید و بدیع دیده اند و به ابداع دست یازیده اند؟

در تحلیلی که از ضرورت شناسی علم منطق صورت می گیرد، این امر به دست می آید که تحلیل خلأها و نقاط آسیب در نگاه مؤسسین علم منطق، مبتنی بر زاویه دید خاصی صورت می گیرد که در دولایه معرفت شناسی و انسان شناسی خود را نشان می دهد.

ضرورت شناسی علم منطق
گفته شد که ضرورت شناسی علم منطق پرسش از چرائی تأسیس علم منطق و تدوین آن می باشد. در منابع منطقی پیرامون چرائی نیاز به علم منطق سخن مشترکی گفته می شود و از امر واحد مشترکی بحث می گردد و آن اینکه؛ دانش منطق دانش صیانت از فکر است تا اینکه دچار خطا و سفسطه نگردد.
ابن بهريز در اين باره مي‌گويد:
«آنچه که ارسطاطالیس صاحب علم منطق آموخته است، این است که مردم در تفکرشان میان خطا و صوابند . شخص مصیب نیز شبیه شخص خطاکار است تا زمانیکه حدود منطق را نداند و کسی که سخن درست را می شنود بر او واجب نیست که آن سخن را بشنود تا زمانیکه میزانی در اختیارش نباشد که بواسطه آن سخن صواب را فهم کند ....»

طبق روايت برخي منابع منطقي، انسان مفطور و سرشته به قوه عقل و فكر است. و اين قوه نيز در حوزه عمليات خويش آزاد از هر چارچوبي، جستجوگري نظري دارد. گاهي اين آزادي و جست و خيز فكري به مراحلي مي ‏رسد كه وضعيت هشدار مانندی را براي شخص اعلام مي‏كند، تا او بيشتر مواظبت كند و حيطه تفكراتش را به دقت رصد كند و از اعتقاد و گزينش هر نظري و انديشه اي حذر كند.

جهت اين احتراز و سلامت از خطاء در فكر، حكيمان و عالمان چاره اي انديشيده‏ اند. واضح است كه آنها نبايد براي سلامت فكر انسان، تفكرات بنيادين خود و محصولات فكري را در حوزه هاي مختلف فلسفي، طبيعي، رياضي در اختيار ديگران قرار دهند و بهتر آن است كه روشي را عرضه كنند تا انسان دقيقتر و يقيني‏تر بيانديشد. فلذا اينان نه ماهي بلكه ماهيگيري را آموزش دادند و دغدغه صيانت فكر از خطاء را با طرح قوانيني در قالب علم منطق به سرانجام رسانيدند .

بنابراین،
فلسفه منطق، دانشی است که نسبت میان لایه های معرفتی حاکم بر علم منطق را با حدود اولیه فلسفی یا همان اصول عام هستی شناختی تفسیر می نماید.
می توان از دغدغه مذکور به چند نکته اساسی درباره ذهنیت و ارتکاز اندیشمندان یونان باستان دست یافت که این گزاره ها در مدار انسان شناسی و تحلیل آنها از وضعیت حیات انسان، قرار می گیرد:

۱. نیاز اساسی انسان در حوزه فکر و اندیشه است و چنانچه این بعد وجودی او مخدوش گردد سایر ابعاد حیاتی او هم به خطر خواهد افتاد و چنانچه معرفت و تفکر در انسان بالنده و رشد یابد، او به سعادت دنیوی و اخروی دست خواهد یافت.

۲. انسان در حوزه اندیشه و تفکر به خطا می رود و عصمت از خطا ندارد و می توان برای جلوگیری از خطاروی و تزلزل در تفکرات، چاره ای اندیشید و اینگونه نیست که انسان نتواند برای این آسیب کاری بکند.

۳. راهی که برای ترمیم آسیب های وارده بر حوزه اندیشه ارائه می شود، ارائه روش و متد می باشد. یعنی روش درست اندیشیدن و متد تفکر صحیح که این امر بعد از سیر از دوره ترمیم تفکرات به بالندگی اندیشه می انجامد. این سخن به این معناست که دغدغه منطق فقط مانعیت از ورود مغالطه در تفکرات نیست بلکه علاوه بر مانعیت از مغلطه فکری، سامان دهی اندیشه ها وافکار نیز می باشد. وبه عبارتی منطق علمی است که مهندسی فکر را بر عهده می گیرد و نباید رسالت او را حداقلی معنا نمود.

در باب ضرورت شناسی علم منطق فراز دیگری نیز مورد دقت قرار می گیرد که ازآن می توان به معرفت شناسی دانشمندان منطق یاد نمود. همانگونه که گفته شد منطق داعیه دار مانعیت از ورود مغالطه در فکر انسان است و معیاری است برای تعیین صحت اندیشه های انسان. مؤسس علم منطق این گونه تحلیل می کرده است که ذهن انسان باید از آسیب های مغالطه در امان بماند و در مسیر صحیح اندیشه ورزی حرکت کند. در نگاه منطقدانان مغالطه امری است که در مقابل یقین ترسیم می گردد.

در همین زمینه عبارتی از جناب فارابی است که بسیار روشن و صریح میان یقین و کارکرد علم منطق ارتباط برقرار کرده و وصول به یقین را جز از راه منطق میسر نمی داند؛
و صناعة المنطق آلة اذا استعملت فى أجزاء الفلسفة حصل بها العلم اليقين بجميع ما تشتمل عليه الصنائع العلمية، و لا سبيل الى اليقين بالحقّ فى شى‏ء ممّا يلتمس علمه دون صناعة المنطق.
«دانش منطق ابزاری است که هرگاه در اجزاء علم فلسفه استعمال می شود بواسطه آن علمی یقینی به دست می آید یقین به تمام دانش ها و علوم. و هیچ راهی به یقین به حق در علوم نیست مگر از طریق دانش و فن منطق.»

بنابراین در ضرورت پرداختن به منطق، وصول به یقین معرفتی و حذر از هرگونه مغلطه مؤلفه اساسی می باشد. یقین در انگاره ذهنی منطق دانان تعریف خاصی دارد.

جناب شیخ الرئیس در کتاب وزین البرهان من الشفاء این فرمایش را دارد:
«فالعلم الذي هو بالحقيقة يقين هو الذي يعتقد فيه أن كذا كذا، و يعتقد أنه لا يمكن ألا يكون كذا اعتقادا لا يمكن أن يزول.»
برطبق بیان ابن سینا و سایر منطق دانان برجسته، در قضیه ای که صفت یقین به خود می گیرد، دو تصدیق و اذعان وجود دارد، یکی تصدیق به محتوای قضیه که «ان کذا کذا» یعنی این همانی موضوع و محمول به نحوی که هر آنچه که موضوع بر آن صدق می کند محمول نیز بر آن صدق می کند. و دیگری تصدیق به این معناکه آنچه در ماده قضیه پذیرفته شده است، قابل زوال نیست و ممکن نیست که اعتقاد فوق مخدوش گردد و غیر از آن باشد. این معنای از یقین همان معنایی است که در قیاس با حالت قطع و جزم، با قید بالمعنی الاخص شناخته می شود و در علوم استدلالیه علی الخصوص فلسفه و منطق از آن استفاده می گردد، برخلاف یقین بالمعنی الاعم که در علم اصول فقه از آن به قطع یاد شده و از حالات مکلف دانسته شده و همان معنا نیز مراد می گردد. یقین بالمعنی الاخص در تعریف امروز که تقریبا تعریف تنظیم شده ای از بیان ابن سینا و گذشتگان است این گونه تبیین می
فلسفه منطق حلقه واسطی است که لایه های پیشینی علم منطق و نیز اصول و قواعد حاکم بر مسائل علم منطق مانند اصل علیت و اصل این همانی، را در ارتباطی تقومی با مبادی عام فلسفی به معنای هستی شناختی مورد ملاحظه قرار داده و از این طریق پیکره فلسفه منطق مختار را شکل می دهد.
شود؛
«یقین بالمعنی الاخص، عبارت است از اعتقاد جازم مطابق با واقع که قابل زوال نیست و از روی تحقیق است نه تقلید. »

با بیان فوق روشن می شود که عنصر اساسی در تعریف یقین، قید تطابق باواقع است. یقین به این دلیل مهم است و دغدغه اساسی مؤسسین علم منطق را شکل می دهد که در آن وصول به واقعیت و مطابقت اندیشه با واقع لحاظ شده است. از این روی مغلطه نیز دوری و اجتناب از واقع و به غلط رفتن مسیر اندیشه است که آنچه انسان در عقلانیت خود دارد مطابق با واقع و نفس الامر نیست و در برخی موارد متضاد با آن نیز می باشد. تطابق با واقع معیار صحت و صدق گزاره ها و حجت ها واستدلال ها نیز است که در مبحثی تحت عنوان «مناط صدق و کذب قضایا» از آن بحث می گردد.

در ادامه آنچه که گذشت می توان این نکته را نیز افزود که سخن از مطابقت با واقع، این مبحث را به تعریف علم و معرفت می کشاند و این قید جز با تعریف علم به کاشفیت عن الواقع امکان پذیر نخواهد بود. یعنی دو مفهوم مطابقت و کاشفیت، لازم و ملزوم همدیگر بوده و از هم جدایی ندارند و هرجا که از مطابقت قضیه با واقع سخن گفته می شود بدین معناست که ماده قضیه از کاشفیت ذهن از واقع به دست آمده است.

جمع بندی و نتیجه گیری
آنچه که مطرح شد، مختصری بود از تحقیقی دامنه دار درباره ضرورت شناسی علم منطق و لایه های معرفت شناختی و انسان شناختی حاکم بر دانش منطق. در این وجیزه تنها از ضرورت پرداختن به علم منطق که مستند به کلمات حکیمان و فیلسوفان سترگ جهان اسلام بود سخن به میان آمد و از تصویری که آنها از ضرورت شناسی علم منطق داشته اند دو لایه مهم معرفتی به دست آمد:

۱. بخشی از ضرورت شناسی آنها اشاره به انسان شناسی خاص آنان داشت که روشن است اگر کسی چنین انسان شناسی را نداشته باشد، طبیعتاً مسیر دیگری را از منطق و روش تفکر باید برگزیند. نمونه بزرگ و مهم برای این نکته جناب شیخ اشراق می باشد که برای تأسیس حکمت اشراق از روش شناسی جدیدی در حوزه شهود و اشراقات باطنی سخن می گفت و اغراض جدیدی را برای حکمت اسلامی تصویر می نمود.

۲. بخش دیگری از ضرورت علم منطق نیز ناظر بر معرفت شناسی مؤسسین این دانش بود. در معرفت شناسی آنها علم به کاشفیت عن الواقع تفسیر می گشت و مطابقت با واقع نیز معیار صدق و کذب قرار می گرفت و تلازم این دو مفهوم نیز وصف یقین را که غرض اصلی از منطق وصول به آن می باشد، فراهم می نمود. از همین روی است که آن دانشمندان را به فلاسفه واقع گرا یا رئالیسم می خوانند و جماعت مقابل ایشان را منکرین واقعیت و ایده آلیسم (به معنای انکار واقع بیرون از ذهن انسان) نام می دهند.

۳.دانش منطق بر این دو لایه معرفتی استوار است و چنانچه کسی این دولایه معرفتی را مورد خدشه قرار دهد و یا اینکه مبانی دیگری را استنباط و استخراج نماید، منطقاً نمی تواند از دانش منطق ارسطویی استفاده نماید.

۴. فلسفه منطق، دانشی است که نسبت میان لایه های معرفتی حاکم بر علم منطق را با حدود اولیه فلسفی یا همان اصول عام هستی شناختی تفسیر می نماید. براساس آنچه که در بخش پیشین گذشت و مطالبی که در این بخش مطرح شد، اینگونه می توان گفت که فلسفه منطق حلقه واسطی است که لایه های پیشینی علم منطق و نیز اصول و قواعد حاکم بر مسائل علم منطق مانند اصل علیت و اصل این همانی، را در ارتباطی تقومی با مبادی عام فلسفی به معنای هستی شناختی مورد ملاحظه قرار داده و از این طریق پیکره فلسفه منطق مختار را شکل می دهد.

بنابراین براساس تعریفی که از فلسفه منطق ارائه می گردد، باید مسائل این دانش را تنظیم نمود. روشن است که در این دانش خاستگاه ها و ضرورت های تأسیس علم منطق پرسیده شده و رهیافتی به انسان شناسی و معرفت شناسی حاکم بر این ضرورت شناسی شده واز این نقطه ارتباط این دولایه با اصل عام هستی شناختی مورد تأمل قرار می گیرد. سپس در مرحله بعد تقسیمی کلان از مسائل علم منطق صورت گرفته و در هویت شناسی نخستینی که از بخش های مختلف منطق شده، اصول حاکم بر آنها به دست می آید و سپس ارتباط ونسبت این اصول در هر بخشی علی السویه با اصل عام هستی شناختی بررسی می شود. تمام این تحلیل ها در انتهاء نکته ای را به دست می دهد و آن اینکه علم منطق ارسطویی بر چه مبنای فلسفی استوار است و سازگار با چه دستگاه هستی شناسی است؟ و نیز این نکته که چنانچه ارتقاء دانش منطق و تکامل آن مورد پذیرش قرار بگیرد، این تکامل در چه فرآیندی صورت می پذیرد؟
مولف : محمد متقیان
Share/Save/Bookmark
 


...
Iran, Islamic Republic of
۱۳۹۲-۰۱-۳۰ ۱۱:۵۰:۵۸
سلام
مشتاقانه منتظر بخش سوم مقاله هستیم (90)