پایگاه اطلاع رسانی فرهنگستان علوم اسلامی قم - حجت‌الاسلام علی محمدی/ پیوند دو مقوله «توسعه ارتباطات» و «تولید انبوه و اجتماعی اطلاعات» در چند دهه اخیر، به نحو چشم گیری موجب «گسترش دامنه انتخاب انسان مدرن» گردیده و خواسته یا ناخواسته، «فرصت‌ها و چالش های نوظهوری» را در برابر او گشوده است.

پدید آمدن «فن آوری های اطلاعاتی» از قبیل کامپیوتر، اینترنت، ماهواره ها و ادوات مخابراتی و هزاران هزار تکنولوژی وابسته به آنها، جهشی را در «ذخیره سازی، تبادل، انتقال، طبقه بندی و پردازش اطلاعات» به وجود آورده و «کیفیت و ساختار روابط اجتماعی» ـ از مراودات اعضای یک خانواده گرفته تا روابط سیاسی و تجاری بین دولتها ـ را به شدت متاثر ساخته است.

هر چند خاستگاه پیدایش این پدیده را می توان «جنگ جهانی دوم» و سپس «دوران جنگ سردِ بلوک شرق و غرب» دانست، ولی بی تردید اوج گیری آن را می بایست دوران «پس از فروپاشی شوروی» قلمداد کرد؛ زمانی که «ظرفیت های فن آوری های اطلاعات» برای سردمداران تمدن مدرن آنچنان زیاد و وسوسه انگیز بود که آرزوی «مهندسی نظم نوین بین المللی» و «پی ریزی امپراطوری جهان شمول مدرن» را در قالب شعار «دهکده جهانی»، میسور و دست یافتنی نشان می داد. مسلماً طراحی دهکده ای با وسعت کره زمین و با وجود این همه تنوع نژادی، فرهنگی و اعتقادی، نیازمند«هماهنگ سازی انتخاب ها و تصمیم گیری های انسان ها» بود و اتفاقاً نقش کلیدی و بی بدیل «فن آوریهای اطلاعات» در همین نقطه هویدا می گشت؛ بدین صورت که چنین فن‌آوری هایی این امکان را برای صاحبان خود فراهم می آورد که با «حضور نامحسوس در فرآیند تصمیم‌سازی»، «مدیریت احساسات و تحلیل های مخاطبین» را به دست گرفته و «تصمیم گیری ها» را کنترل کنند.

همین امر باعث شد که مسئله «فن‌آوری های اطلاعات» از یک موضوع جانبی به «یک موضوع استراتژیک» تبدیل شود و البته مانند هر دستاورد بشری دیگر آبستن ناهنجاریها و اعوجاجات مخصوص به خود گردد. پیدایش فعالیت‌ها متنوع در فضای مجازی مانند خدمات الکترونیکی، مکاتبات دیجیتال، گفتگوها و مشاهده‌های آنلاین و عضویت و فعالیت در شبکه های اجتماعی، بستر مشارکت مهمان های ناخوانده را نیز فراهم آورد و زمینه ساز ایجاد بسیاری از اعمالی بی سابقه شد که در قوانین دنیای مدرن جرم تلقی می شد و قاعدتاً غیراخلاقی به حساب می آمد. کلاهبرداری های رایانه ای، دسترسی های غیرمجاز، جعل رایانه ای، سابوتاژ رایانه ای، تکثیرهای غیرمجاز، پورنوگرافی و مسائل امنیتی و جاسوسی به اندازه ای دارای تبعات اجتماعی و بین اللملی بودند که نتوان به راحتی از آن چشم پوشی کرد. به همین دلیل از اوائل دهه هفتاد قرن بیستم بحثی به نام «اخلاق فن‌آوری» ( IT Ethics ) در زیر شاخه «اخلاق کاربردی» ( Applied Ethics ) مطرح شد که متکفل پاسخ گویی به سوالات مربوط به تعیین ارزش افعال و تعریف مسئولیت‌های افراد در حوزه فناوری اطلاعات و همچنین بحث از سیاست‌های دولتی در قبال زیرساختهای اخلاقی حوزه فناوری اطلاعات بود.

در ایران نیز به تبع توسعه فن‌آوری های اطلاعاتی و مخابراتی در سال‌های اخیر، بسیاری از سوالات این حوزه محمل طرح پیدا کرده اند و به جاست که بر اساس بینش توحیدی و فقه اسلامی جواب آنها داده شود، ولی متاسفانه در این سالها شاهد اتفاق نامبارکی در این عرصه هستیم و آن غفلت از «مقیاس تمدنی نزاع انقلاب اسلامی و تمدن مدرن»، و تقلیل سوال«نسبت اخلاق و فن آوری اطلاعات» به «اخلاقِ فن‌آوری اطلاعات» است که بیشتر در حوزه «کاربری تکنولوژی های اطلاعاتی» مطرح می گردد و در کنار سایر شاخه های اخلاق کاربردی مانند اخلاق زيست محيطي، اخلاق مهندسي، اخلاق پزشکی و اخلاق سایر حرفه ها و اصناف قرار می گیرد و البته در عمیق ترین سطح خود، صحبت از «تأثیر فن‌آوری اطلاعات در مفاهیم مالکیت شخصی، حریم خصوصی، هویت پنهان کاربران، عدالت فرهنگی، آزادی های مدنی و غیره» می کند. این در حالی است که انقلاب اسلامی داعیه دار «دراندازی مدنیتی انسانی» بر پایه «معنویت توحیدی و تعلق به اولیای الهی» است و مدعی است که می توان با جایگزینی «حب الاخره» به جای «حب الدنیا»، در برابر «تمدن مدرن»، «تمدنی اسلامی» بنا نمود تا در آن، «نظامات اجتماعی»، «بستر پرورش اخلاق حمیده» باشند.

بی تردید بررسی مسئله «نسبت اخلاق و فن‌آوری اطلاعات» و «کیفیت تأثیر و تأثر این دو مقوله مهم اجتماعی از یکدیگر» از نظرگاه «نزاع تمدنی» ـکه می توان آن را «مقیاس توسعه» نامیدـ ، افق هایی را در برابر کاوشگران و حقیقت یابان می گشاید که جز از این منظر، قابل رصد و پی جویی نیست و پاسخ این سوالات را پی می گیرد که «ماهیت فن آوری های اطلاعات چیست؟» و «آیا به خودی خود مستبطن و حامل ارزش های اخلاق خاصی می باشد یا خیر؟» و «در صورتی که این فن‌آوری ها مُلهِم و القاء کننده ارزش‌های اخلاقی خاصی اند، انقلاب اسلامی که «راهبرد توسعه حضور فعال و الهام بخش در جهان امروز» را در دستور کار دارد، از ناحیه «توسعه فن‌آوری ها اطلاعاتی» چه فرصت هایی در اختیار دارد؟ و چه تهدیدهاتی متوجه اوست؟ و چه اقدامات متناسبی باید در سطوح مختلف انجام دهد تا بتواند در جهان متلاطم کنونی، «شیب تحولات» را مدیریت کرده و «تکامل وجدان عمومی ملت ها» را در جهت «حاکمیت اسلام» و «تحقق واقعی ولایت حقّه الهیّه» هدایت نماید؟»

101