علم دینی
آنچه در این پرونده میخوانید دیدگاه صاحب نظران فرهنگستان علوم اسلامی قم در رابطه ی دین و علم می باشد.
 
 
 
 
کد مطلب: 177
دکتر رضا داوری اردکانی
اشاراتی یه وضع علوم انسانی در ایران
تاریخ انتشار : شنبه ۲۸ مرداد ۱۳۹۱ ساعت ۱۳:۱۷
 
یادداشت پیش رو، متن سخنرانی دکتر داوری؛رئیس فرهنگستان علوم جمهوری اسلامی است که جهت ایراد در اختتامیه همایش «تحول در علوم انسانی» بزرگداشت سید منیرالدین حسینی الهاشمی آماده گردیده بود که به دلیل کسالت استاد در روز برگزاری همایش به دبیرخانه همایش ارسال گردید.
اشاراتی یه وضع علوم انسانی در ایران
 
اشاره:
پرسش از جایگاه امور، از آن دست پرسش‌های روزمره‌ای نیست که هرکس قادر به طرح آن باشد؛ چه گذر و نظری اجمالی به محتویات سیاه مشق های علمی روز، مؤیدی است بر این امر که اساساً پرسش های این چنینی از ناحیه کسان متأمل ومتفکری طرح می شود که حیاتشان پیونده خورده با این امور است؛ با این امور زندگی کرده اند و به آن ها اندیشیده اند دکتر رضا داوری اردکانی از زمره این کسان است؛ هم او که پرسش از علوم انسانی و «جای» و «گاه» آن سالهاست با او همراه است و او با آن زندگی می‌کند. تأمل در این امر البته به معنای پاسخ دادن به آن نیست و شاید اساساً نیازی به پاسخگویی عجولانه به آن هم نباشد؛ چه طرح چنین پرسش‌هایی خود مهم‌اند و اساسی. اما اینکه ایشان چگونه این سؤال را طرح می‌نمایند؟ خود پرسشی است که متن زیر نگاشته‌ای است در پاسخ به آن. لازم به ذکر است آنچه در ادامه می‌آید متن سخنرانی دکتر داوری است که جهت ایراد در اختتامیه همایش «تحول در علوم انسانی» بزرگداشت سید منیرالدین حسینی الهاشمی که توسط فرهنگستان علوم اسلامی قم برگزار شد، آماده شده بود.

***

علوم انسانی و اجتماعی را اگر مشتمل بر بعضی علوم عملی اعم از دینی و غیر دینی و ادبی هم بدانیم، سابقه آنها در تاریخ ما به صدر اسلام می­رسد. آثاری که در تفسیر و حدیث و فقه و اصول فقه و تاریخ و اخلاق و سیاست مدن و نقد ادبی پدید آمده است مقامی ارجمند در تاریخ، فرهنگ و معرفت دارد. اما آنچه در اصطلاح متداول علوم اجتماعی خوانده می­شود، از سنخ دیگر است و به عالم جدید تلقی دارد و در تناسب با تحولات دویست ساله
وقتی می­گوییم علم جدید علم ساخت و پرداخت دنیاست، ممکن است استنباط شود که علم مقدم بر ساخت دنیا است و ابتدا علم به وجود می­آید و دنیا با آن ساخته می­شود. این تقدم شاید رتبی و شرفی باشد اما زمانی نیست.
جامعه غربی تحول یافته است. 

وضع این علوم در جهان توسعه نیافته و رو به توسعه هم بستگی به نحوه سیر توسعه دارد. در کشور ما با اینکه از همان آغاز پدید آمدن علوم اجتماعی، مطالبی از این علوم به زبان فارسی ترجمه شده است تا دهه­ های اخیر کمتر به آنها اقبال شده بود. اکنون هم این علوم جایگاهی در مسیر پیشرفت و توسعه اقتصادی و اجتماعی کشور ندارد.
 
از جمله اولین آثار در زمینه علوم اجتماعی که به زبان فارسی ترجمه و نوشته شد، یکی ترجمه کتاب اقتصاد سیاسی سیسموندی اقتصاددان سوئیسی به قلم رضا ریشار و محمدحسن شیرازی بود. مبدالغفار نجم­الملک هم در ذیل دفتر اولین سرشماری تهران مقاله­ای بالنسبه عالمانه در جمعیت شناسی نوشت. همین دانشمند بخش روان­شناسی یکی از کتاب­های درسی فلسفه را ترجمه کرد. در تاریخ و سیاست و ادب هم کتاب­ هایی ترجمه شد. این کتابها چندان مورد توجه قرار نگرفت و بعضی از آنها مثل کتاب سیسموندی اگر هم خوانده می­­شد، خواننده از آن چیزی در نمی­ یافت زیرا مسائل آن در جامعه­ ما و در روح و فکر مردمان جایی نداشت حتی بعدها که محمدعلی فروغی کتابی آسان فهم در اقتصاد برای مدرسه سیاسی ترجمه کرد، ترجمه­ اش تا سالهای اخیر ناشناخته ماند.
 
ولی اکنون آثار بسیاری از دانشمندان علوم اجتماعی در کشور ما خوانده می­شود و شاید در تغییر احوال و روحیات و نحوه درک و فهم ما از جهان و گذشته و آینده اثر داشته باشد. مع هذا بهره برداری از پژوهش­ های خاص این علوم به هیچ نزدیک است.

 توجه کنیم که صرف خواندن و خوانده شدن کتابها کافی نیست، زیرا علم جدید هرچه باشد، اعتبارش به کارسازی آنست. در عالم غربی و در هر عالمی علم و عالم (جهان) با هم به وجود می­آیند ولی وقتی می­گوییم علم جدید علم ساخت و پرداخت دنیاست، ممکن است استنباط شود که علم مقدم بر ساخت دنیا است و ابتدا علم به وجود می­آید و دنیا با آن ساخته می­شود. این تقدم شاید رتبی و شرفی باشد اما زمانی نیست. در تاریخ، مسائل و علم با هم به وجود می­آیند. جامعه جدید در مرحله­ای از تاریخ خود به علوم انسانی رو کرد که بحران های درونی دوران رشد آن آشکار شده بود. در آنجا علوم اجتماعی بیشتر درمانگر و کمتر سازنده بود اکنون وضعی خاص پدید آمده است که در آن گرچه تناسب میان علوم انسانی و اجتماعی و نظم جهان جدید حفظ شده است. دیگر در هیچ جا و حتی در کانون اصلی خود کارسازی چندان ندارد. اگر بپذیریم که علوم انسانی (البته نه در خودآگاهی اشخاص) برای حفظ نظام و قدرت جامعه جدید به وجود آمده است. اکنون که بحران
در تاریخ مسائل و علم با هم به وجود می­آیند. جامعه جدید در مرحله­ای از تاریخ خود به علوم انسانی رو کرد که بحران های درونی دوران رشد آن آشکار شده بود در آنجا علوم اجتماعی بیشتر درمانگر و کمتر سازنده بود
های تجدد شدت یافته و در مورد آینده آن شک و تردیدهای بسیار پدید آمده و از پایان آن سخن گفته­ اند، علوم اجتماعی هم وارد مرحله­ ای تازه ­ای شده و در نقد این جهان به تفکر پست مدرن میل کرده است. 

مشکل بزرگ زمان ما هم اینست که همه جهان مراحل پایانی تجدد را نمی­ گذرانند و به مرحله تمامیت در تجدد نرسیده ­اند بلکه آرزو دارند یا کمال مطلوب را این می­دانند که راه غرب را بپیمایند و به جایی برسند که جهان تجدد غربی رسیده است. اینها از این امکان برخوردارند که کم و بیش با علوم انسانی و اجتماعی غرب آشنا شوند و حتی به آخرین تحقیقات در این علوم هم دسترسی پیدا کنند ولی آنچه را که از دیگران آموخته­اند در حل مسائل به کارشان نمی­ آید مگر اینکه اساس و ره آموز پژوهش­ هایشان باشند.
 
قضیه­ ای که کمتر به آن توجه می­شود اینست که دنیای متجدد مآب با دنیای تجدد تفاوت دارد و در نظر کسانی که تجدد را تاریخ و فرهنگ مطلق می­دانند مردمی که متجدد نیستند یا نشده­ اند توسعه نیافته و عقب افتاده ­اند و عقب افتاده باید خود را به پیشتاز برساند. چگونه این امر میسر می­شود. اگر بصرف دانستن و آموختن این کار میسر می­شد. مستعدان هر قوم که علوم و فنون مختلف و از جمله علوم انسانی را آموخته ­اند می­توانستند با علمی که دارند تجدد را در کشور خود از روی طرح جهان پیشرفته بسازند ولی تجربه نشان داده است که اطلاعات علمی به تنهایی کافی نیست.
 
در کشور ما بهترین پزشکان و مهندسان و دانشمندان علوم مختلف وجود دارند اما اینها همه استعداد و توان علمی خود را نمی­توانند به فعلیت برسانند حتی آنچه را که بالفعل دارند همیشه به کارشان نمی­آید زیرا اولاً هیچ راهی در تاریخ دوبار پیموده نمی­شود ثانیاً هرجامعه ­ای به علم یا علومی نیاز دارد و در جامعه رو به توسعه و در حال توسعه اندازه این نیاز تناسب با وضع توسعه دارد. آیا می­توان و باید به علم محدود اکتفا کنیم و مثلآً در مورد علوم اجتماعی بگوییم اقتصاد و جامعه شناسی و روان شناسی قرن نوزدهم برای کشورهای توسعه نیافته کفایت می­کند. مگر وضع جهان توسعه نیافته شباهتی به قرن نوزدهم اروپای غربی و آمریکای شمالی دارد که چنین بگویم. وانگهی علم را هر کس در هر دست بیاموزد صورت کامل آن را می ­آموزد.
 
دانشمند هرجا باشد وقتی حقیقتا دانشمند است که در مرز علم ایستاده باشد ولی گفتیم که کشور رو به توسعه بسته به اینکه در کدام مرحله از پیشرفت باشد از علم بهره می­برد. آیا کشورهای توسعه نیافته و رو به توسعه می­توانند علم را به اندازه
راه آینده زندگی بشر هرچه باشد از مدرنیته می­­گذرد. یعنی از کنار مدرنیته نمی­توان گذشت و چه بسا که علوم اجتماعی آینده هم در تناظر با علوم کنونی در طی ظهور و بسط جامعه آینده قوام یابد. به عبارت دیگر اگر علم دیگری باید به وجود آید این علم همزمان با ظهور جامعه دیگر و متناظر با آن خواهد بود.
و متناسب با پیشرفتشان بیاموزند؟ 

علوم اجتماعی در واقع برای مهندسی اجتماعی به وجود آمده ­اند و پیداست که طرح مهندسی ناظر به موضع و مقام است و طرح­ها در هر زمان و در هر مقام متفاوت می­شود تجدد از ابتدا تقدیر آینده همه جهان و یک طرح جهانی بوده است اما در آنچه به مهندسی اجتماعی و فرهنگی مربوط می­شود تجدد غربی در ابتدا صرفاً به وضع خود نظر داشت و حتی علومی مثل آنتروپولوژی و اتنولوژی و شرق شناس جهان قدیم را در قیاس با تجدد و برای تجدد می­شناختند. دیگران هم چنانکه باید در نمی­یافتند که چه روی داده است و چه پیش خواهد آمد. 

غرب می­پنداشت که همه جهان را مسخر خواهد کرد و عقل و آزادی را به همه جا خواهد برد. البته در این طرح غربی، آسیا و آفریقا و آمریکای جنوبی به قیم و سرپرست نیاز داشتند زیرا به مرحله عقل و درک و آزادی نرسیده بودند پس می­بایست مستمره باشند اما کم­کم تجدد تزلزلی را در ارکان خود احساس کرد که در ابتدا تصورش هم نمی­شد این تزلزل نه فقط در سیاست بلکه در فرهنگ و علم هم ظاهر شد در این تحول آسیا و آفریقا و آمریکای لاتین که ابژه یا متعلق نظر شرق­شناسی و اعمال سیاست استعماری بودند کم­کم به عنوان غیر و دیگری (و نه دیگر صرف ابژه بی ­بهره از عقل و درک آزادی) جلوه کردند پیش از آن غرب، آسیا و آفریقا را به عالم خود راه نداده بود و آن را در برابر خود نمی ­دید.
 
قرار گرفتن جهان غیر متجدد (متجدد مآب و توسعه نیافته و رو به توسعه) در برابر جهان متجدد آغاز جهانی شدن همه شئون تجدد بود اما در این مرحله علوم انسانی که کارگشای جهان متجدد بود دیگر نتوانست مقام خود را حفظ کند بلکه خود دچار بحران شد. علم اقتصاد که دقیق­ترین علم در میان علوم اجتماعی است در بحران اخیر ناتوانی نشان داد و بعضی اقتصاددانان نیز به این ناتوانی اعتراف کردند. جامعه شناسان هم که علمشان مثال علوم اجتماعی بود از ورود جامعه شناسی به مرحله­ای دیگر و تبدیل آن به مطالعات فرهنگی گفتند.
 
مطالعات فرهنگی بر خلاف جامعه شناسی و اتنولوژی که علومی یکسره غربی بود علم جهانی است یعنی علم اجتماعی دوران جهانی شدن است ولی از این علم که حاصل تحول خودآگاهی غربی است گرچه شاید بتوان برای برنامه ­ریزی توسعه بهره برد از آن می­توان درس خودآگاهی آموخت. 

حاصل این درس به یک اعتبار منفی است زیرا در آن سودای رسیدن به جامعه رفاه و سلامت و آزادی و صلح بیهوده می ­نماید. در این شرایط کدام نسبت با علوم انسانی و اجتماعی مناسب­تر است؟ البته پیش از اندیشیدن به پرسش باید بدانیم که ما اکنون چه نسبتی با علوم انسانی و اجتماعی غربی داریم. این نسبت هرچه باشد هنوز بحران جهان جدید و علوم اجتماعی آن را برما آشکار نکرده است. 

شاید این بحران را از آن جهت درک نمی­ کنیم که علوم اجتماعی در کشورمان جایی نداشته است. غرب بحران علوم اجتماعی را در آزمایش تاریخ دریافته است ولی وقتی علوم اجتماعی بحران را نشناسد و تشخیص ندهد دیگر به چه
قرار گرفتن جهان غیر متجدد (متجدد مآب و توسعه نیافته و رو به توسعه) در برابر جهان متجدد آغاز جهانی شدن همه شئون تجدد بود اما در این مرحله علوم انسانی که کارگشای جهان متجدد بود دیگر نتوانست مقام خود را حفظ کند بلکه خود دچار بحران شد. علم اقتصاد که دقیق­ترین علم در میان علوم اجتماعی است در بحران اخیر ناتوانی نشان داد و بعضی اقتصاددانان نیز به این ناتوانی اعتراف کردند. جامعه شناسان هم که علمشان مثال علوم اجتماعی بود از ورود جامعه شناسی به مرحله­ای دیگر و تبدیل آن به مطالعات فرهنگی گفتند.
کار می ­آید ولی که علوم اجتماعی را بکار نمی­برده­ایم نمی­ توانیم ناکار آمده شدن آنها را به آزمایش دریابیم پس در کار علوم اجتماعی اول قدم باید این باشد که بدانیم با این علوم چه سروکاری داریم. طرح این پرسش آغاز نقادی وضع موجود است. 

کوشش ­هایی که برای اصلاح و تهذیب علوم انسانی و اجتماعی موجود می­شود اگر قبل از مرحله نقد باشد کوششی بی ثمر و بیهوده است. در طرح مسئله قرار دادن علوم اجتماعی بر مبنای دین هم چنانکه باید تأمل نشده است صرف نظر از اینکه علوم اجتماعی موجود را بتوان یا نتوان بر مبانی دینی قرار داد باید اندیشید که غایت این کار چیست و از آن چه انتظاری هست. 

اگر منظور اینست که علمی بسازیم که با آن جامعه دینی بنیاد شود اولاً بدانیم که جامعه را با علم قبلی نمی­سازند شاید در اینجا خلطی میان تفکر (فلسفه) و علم روی داده باشد درست است که طرح اجمالی یک جامعه در تفکر (اعم از دین و فلسفه و هنر) ظاهر می­شود اما علم و سیاست و حقوق و آداب و معاملات کم و بیش همزمان در سایه تفکر پدید می­آیند. 

علوم اجتماعی هم اگر باید باشند متناسب و متناظر با قوام جامعه پیدا می­شوند و بسط می­ یابند. در این میان اگر به علوم انسانی و اجتماعی در غرب هم نظر کنیم این علوم در قرن نوزدهم و بعد از قوام و بسط جامعه غربی پدید آمده­ اند نه اینکه جامعه غربی بر وفق این علوم ساخته شده باشد. 

جهان مدرن را فیلسوفان و شاعران طراحی کرده ­اند حتی اگر گالیله را در عداد این طراحان بدانیم او با فلسفه ­اش و نه با فیزیک در این طراحی سهیم بوده است. وقتی با ظهور تفکر جدید، قرون وسطی نیروی غلبه خود را از دست داد به تدریج علم و سیاست و اقتصاد و روابط و مناسبات جدید از زمین این تفکر رویند و چنانکه اشاره شد علوم اجتماعی و حتی قدیم ­ترین و دقیق­ ترین آن یعنی علم اقتصاد در زمانی به وجود آمد که نظام اقتصادی اجتماعی و فرهنگی سرمایه ­داری کم و بیش تعین پیدا کرده بود. 

آدام اسمیت و ریکاردو و سیسموندی ناظر و شاهد پدید آمدن و قوام و بسط بورژوازی و سرمایه داری بودند نه اینکه آنها سرمایه داری را بنا کرده باشند. اکنون هم اگر جامعه­ ای قوام یابد که در ذات و صفات با جامعه غربی متفاوت باشد، علومی متناسب با آن جامعه پدید می­ آید. در جامعه دینی لازم نیست که همه علوم دینی باشند، اما اگر این جامعه به علوم اجتماعی نیاز داشته باشد، چون این علوم ناظر به علایق و مناسبات دینی­ اند، صفت دینی دارد. 

ما هنوز از جامعه­ آینده چیزی نمی­دانیم، اما جامعه قبل از تجدد، یعنی قبل از دوران سکولاریزاسیون همه چیز، را کم و بیش می­شناسیم. این جامعه گرچه مدینه الهی نبوده است، اما مردم و ساکنان آن خود را در پناه ساحت قدس و در سایه آن می­زیسته ­اند و به همین جهت اندیشه دگرگون کردن جهان و در دست گرفتن زمام سرنوشت به خاطرشان خطور نمی­کرده است. در عصر ما نیز دینداران که به آینده جامعه دین امید بسته ­اند اهتمام و همت خود را بیشتر باید صرف اندیشیدن به چگونگی تأسیس این جامعه و طراحی آن کنند و چندان نگران علوم اجتماعی نباشند و سعی علمی خود را مصروف نقادی علم موجود و رسمی کنند. 

یک نکته مهم دیگر اینست که راه آینده زندگی بشر هرچه باشد از مدرنیته می­­گذرد. یعنی از کنار مدرنیته نمی­توان گذشت و چه بسا که علوم اجتماعی آینده هم در تناظر با علوم کنونی در طی ظهور و بسط جامعه آینده قوام یابد. به عبارت دیگر اگر علم دیگری باید به وجود آید این علم همزمان با ظهور جامعه دیگر و متناظر با آن خواهد بود.

اکنون مهمترین و مؤثرترین کاری که اهل نظر و دانشمندان می­توانند انجام دهند سعی در آموختن و درک و فهم نقادانه علوم انسانی موجود با توجه به معارف و ماثر تاریخی است. بدون این درک نقادانه انتظار هیچ تحولی در علوم انسانی و اجتماعی نمی ­توان داشت زیرا علم برای اینکه وجود داشته باشد باید ناظر به متعلفی باشد. یکبار دیگر متذکر شویم که امید به
جهان دینی با آرایش و پیرایش دین ساخته نمی­شود، بلکه برای رسیدن به آن باید راهی برای بیرون شدن از جهان غیر دینی جست و اگر بپذیریم که عالم تجدد بر همه جا احاطه پیدا کرده است برای بیرون شدن از آن ناگزیر باید از میان و درون آن گذر کرد.
جامعه آینده یا امکان طرح عوالم در نظر متفکران را با تقدم علم اجتماعی جامعه اشتباه نباید کرد. طرح جامعه دینی در عصری که جهان و هرچه در اوست سکولاریزه شده است با آزادی از این جهان و نه با غفلت و فراغ از تاریخ و قدرت آن صورت می­گیرد. این طرح را متفکران اسلامی باید با توجه به وضع جامعه­ های کنونی که همه از سنخ متجدد و متجددمآبند و اگر تفاوتی دارند تفاوتشان در ریشه داشتن و بی­ریشه بودن است، در اندازند. جامعه جدید هر قانون و فرمانی را برنمی­تابد پس باید به جامعه ­ای فکر کرد که ساحت قدس در آن چندان پوشیده نباشد که حتی روندگان راه دین دنباله­ رو متجددان و متجددمآبان شوند. جهان دینی با آرایش و پیرایش دین ساخته نمی­شود، بلکه برای رسیدن به آن باید راهی برای بیرون شدن از جهان غیر دینی جست و اگر بپذیریم که عالم تجدد بر همه جا احاطه پیدا کرده است برای بیرون شدن از آن ناگزیر باید از میان و درون آن گذر کرد. این بیرون شدن و گذشت در صورتی ممکن است که طرحی از مدینه الهی جان و دل مردمان را تسخیر کرده باشد. با پیدایش این طرح و دلبستگی مردمان به آن زمینه بنیانگذاری علوم اجتماعی دیگر (که ضرورة همنام علوم موجود هم نباید باشد) پدید می ­آید. پس بهتر است بجای اندیشیدن به اصلاح علم موجود و دستکاری در آنها و کم و زیاد کردن مطالب به تفاوت تلقی غرب و خودمان در عالم و آدم و به نظم و شیوه زندگی موجود و ارزش­های حاکم بر آن و راهی که ما را به آینده می­برد و منزل­گاه های آن راه بیندیشیم. اگر از چنین موهبت و نعمتی برخوردار شدیم، دیگر نگران نفوذ و تأثیر هیچ رأی و نظر مخالف نخواهیم بود.

خلاصه کنم: علم اجتماعی علم جامعه است. علوم اجتماعی موجود هم با جامعه­ های کنونی تناسب دارند. این تناسب وقتی به هم می­خورد که طرح نظم دیگری در انداخته شود و آن نظم کم و بیش تحقق یابد. علم اگر مؤخر بر متعلق و مسائل آن نباشد، با آنها معیت دارد و همزمان است، اما از این نکته هم غافل نباشیم که هر جامعه­ای یا عالمی ضرورتاً از حیث نیاز و حتی نیاز به علم با عالم متجدد یکسان نیست و شاید در آینده جامعه­ ای پدید آید که به علوم اجتماعی به معنی امروزی نیازی نداشته باشد، چنانکه جامعه­ های قدیم به این علوم نیاز نداشته یا کمتر نیاز داشته­ اند. آنچه ظاهراً بیشتر مایة نگرانی شده است همنوایی جهان و ارواح مردمان با آورده­ های علوم انسانی و اجتماعی جدید است. همه مردم جهان اکنون حتی گذشته خود را با زبان فلسفه و علوم انسانی و در حدود مفاهیم جهان متجدد درک می­کنند. اگر راهی برای بر هم زدن این وضع وجود داشته باشد، از نقد علم رسمی و وضع موجود آن باید آغاز شود. به نظر من مهمترین پرسش از این آغاز است که علوم انسانی و اجتماعی با جهان و مردم جهان چه کرده است.
Share/Save/Bookmark