عاشورا، اربعین و تمدن اسلامي

حجت الاسلام عابدی

12 شهريور 1398 ساعت 11:44

موفقیت های مسلمین در عرصه سیاسی جهان و انزوای تدریجی جبهه مقابل، نوید بخش اقامه تمدن نوین اسلامی بر پایه سه رکن «گرایش ها، اندیشه ها و محصولات» است،


 به گزارش پایگاه اطلاع رسانی فرهنگستان علوم اسلامی، جناب آقای حجت الاسلام احمد عابدی در تبیین هندسه مفهومی عاشورا، اربعین و تمدن اسلامی یادداشتی تدوین کرده است که متن آن ارائه می گردد:



***




۱ ـ جایگاه امامت و فعل امام در تمدن سازی
سیدا الشهداء علیه السلام در نظام فکری شیعیان، آیت اعظم الهی است که سایر آیات از او ناشی می شوند، اسم اعظم الهی است که همه اسماء دیگر در ذیل او قرار می گیرند. بزرگ شخصیتی است که تسبیح خدا را به عالم و آدم تعلیم می کند. «یسَبِّحُ لِلَّهِ مَا فِی السَّمَاوَاتِ وَمَا فِی الأرْضِ» (جمعه/۱) این تسبیحی که همه کائنات مشغول به آن هستند، در واقع امام است که به عالم تسبیح می دهند. وقتی امام می گوید «سبحان الله» همه تسبیح می گویند. همان گونه كه داود به کوهها تسبیح می داد «وَسَخَّرْنَا مَعَ دَاوُدَ الْجِبَالَ یسَبِّحْنَ و الطير» (انبياء/۷۹) سیدالشهداء علیه السلام وجه الله است که شرق و غرب عالم را گرفته است. «کل شیء هالکٌ الا وجهه»(قصص/ ۸۸) «نحن الوجه الذي يؤتى الله عز و جل منه»)بحرانی سید هاشم،۱۴۱۶ق، ج ۴ ص ۲۹). همین وجه الله است که همه را از سرگردانی و حیرانی نجات داده، به سوی خدا سیر می دهد. بدون ورود به وادی ولایت او هیچ حرکتی و سیری اتفاق نمی افتد. زیرا؛ همه عالم جنود خدایند و اگر بخواهند کاری بکنند ناچارند دست در دست ولی خدا بگذارند تا سعی و تلاش آنها به ثمر برسد.
امام، حقیقت و باطن شب قدر است که به راحتی در دایره رصد دستگاه ادراکی هر کسی با هر ظرفیتی قرار نمی گیرد. (انا انزلناه فی لیله القدر و ما ادراک ما لیله القدر). تمام انوار، هدایتها و نعمتها فقط از طریق او به دیگران می رسد. به این مثال توجه کنید؛ اطفال و انسان های رشد نیافته خیال می کنند آب برای لوله هاست، بزرگتر که می شوند می فهمند لوله ها از خود آبی ندارند. اگر آب از منبع نیاید، لوله ها جز هوا، چیزی تحویل آدم نمی دهند، بزرگ تر که می شوند می بینند منبع ها هم خودشان خالی هستند، آب از یک رودخانه یا چشمه ای می جوشد و منبع ها، پر می کند، جلوتر که می روند می بینند اگر باران نیاید همه چشمه ها می خشکند، باز جلوتر که می روند می بینند ابرها نیز مثل چشمه ها چیزی از خود ندارند، آن جا هم خبری نیست، هرچه هست از بالا و ملکوت جاری می شود. به عالم ملکوت هم كه بروند می فهمند آنها نیز از خودشان چيزي ندارند، «أَنتُمُ الْفُقَرَاء إِلَى اللَّهِ وَاللَّهُ هُوَ الْغَنِی الْحَمِیدُ»(فاطر/آيه۱۵) با دنبال کردن این رشته ها و دستهای رحمت می فهمیم همه این دست ها به یک دست می رسند که دست امام است و دست امام در دست خداست، بلکه ید الله است.(میرباقری ۱۷/۱۲/۷۹) معنی اینكه امام علی علیه السلام ید الله است همین است. خورشید که به ما نور می دهد با دستی و زمین با دست ديگري می دهد ولی همه به یک دست که یدالله است متصل اند.(الحویزی، ۱۴۱۵، ج‏۱ ؛ ص۶۵۱)
امام رضا علیه السلام در توصیف جایگاه امام می فرمایند: امام يگانه زمان و شخصیتی است که هم طراز، جايگزين و نظيری ندارد، در وادی شناخت امام و انتخاب او، عقول از کار افتاده، دیده ها بی نور و بزرگان كوچك، حكيمان و خردمندان متحیر و فکرشان متوقف می شود. شعرا ، ادباء ناتوان و سخندانان درمانده‏ از اینکه بتوانند يكى از شئون و فضائل امام را توصيف كنند. همگى بعجز و ناتوانى خویش معترفند. چگونه ممكن است تمام اوصاف و حقيقت امام را بيان كرد يا مطلبى از امر امام را فهميد؟!چگونه می توان جايگزينى برایش پیدا نمود كه كار او را انجام دهد؟!! ممكن نيست، چگونه و از كجا؟!! چگونه می توان نسبت به او معرفت حاصل کرد و او را شناخت در حالی كه همچون ستاره ای، از دست كسانى كه قصد او كنند و وصف او نمايند، دور است. امام كجا و انتخاب بشر؟!! او كجا و خرد بشر؟!! او كجا و مانندى براى او؟!! عده ای گمان کردند كه امام در غير خاندان رسول خدا صلی الله علیه و آله يافت می شود؟!! بخدا سوگندكه نفس، آنها را بدروغ انداخت و به راه باطل واداشت. پس از محل مشكل و سختى بالا رفتند که بدون شک خواهند لغزید. با عقول حيران و ناقصشان برای خود امام نصب كردند و با این کار در بيابان حيرانى و سرگردانى واقع شدند چرا كه از روى بصيرت امام را واگذاشتند و شيطان اعمال باطل و ضايع آنها را بنظر آنها جلوه داد و آنها را از راه حق باز داشت و آنها از خدا و رسولش طلب بصيرت ننموده، از اختيار خدا و رسول خدا رو گردانيدند و اختيار خود را ترجيح دادند(کلینی ؛ ج‏۱ ؛ ص۲۸۷ )
امام شخصیتی است که حتی بعد از شهادتش نسبت به این جهان احاطه دارد و جایگاه انسان را می بیند و سلام ها را پاسخ می دهد و انسان ها را هدایت می کند.
يا ابا عبد اللَّه، اشهد انّك تشهد مقامى، و تسمع‏ كلامى‏، و انّك حىّ عند ربّك ترزق، فاسأل ربّك و ربّى في قضاء حوائجى(نوری،۱۴۰۸ق، ،ج‏۱۰ ؛ ص۳۴۶)
چنین شخصیتی با چنین اوصاف بزرگی وقتی اقدام به فعلی می کند چگونه فعلی را انجام می دهد؟ طبیعی است که بین فعل و فاعل بایستی سنخیت و تناسب باشد یعنی هر فعلی از هر فاعلی صادر نمی شود و هر فاعلی اقدام به هر گونه فعلی نمی کند، اقدامات و عملکردهای انسان هایی مثل امام حسین علیه السلام، شعاعی از ظرفیت بزرگ آنهاست، به همین دلیل به سادگی دست یافتنی و قابل تفسیر نیست زیرا؛ از لایه ها و اسرار پیدا و پنهان فراوانی برخورد داراست؛ عظیم، عمیق، دقیق، پیچیده و دارای بطون فراوان است. (مهدی زاده حسین ۱۳۹۰ ص۲۳)
عاشورا به عنوان یک واقعه بزرگ، فعل کیست و توسط چه کسی آفریده شده است؟ در نگاه اولیه عاشورا «فعل» سیدالشهداء علیه السلام و نتیجه زحمات ایشان و خانواده صبور و اصحاب با وفایشان است اما در یک نگاه جامع و واسع، عاشورا محصول طراحی و مدیریت بهترین و شریف ترین و با ظرفیت ترین بندگان خدای متعال یعنی؛ پیامبر اکرم، حضرت امیر، حضرت زهرا، امام حسن و امام حسین علیهم السلام بوده است. همان کسانی که خداوند در حق آنها فرمود:
يا ملائكتي، و يا سكّان سمواتي، إنّي ما خلقت سماء مبنيّة، و لا أرضا مدحيّة، و لا قمرا منيرا، و لا شمسا مضيئة، و لا فلكا يدور، و لا بحرا يجري، و لا فلكا تسري، إلّا في محبّة هؤلاء الخمسة الّذين هم تحت الكساء.(بحرانى اصفهانى، ۱۴۱۳ ق، ج‏۱۱؛ ص۹۳۴)
سیدالشهداء علیه السلام نیز که مجری این طرح عظیم است سرتاسر عمر نورانی خویش را به گونه ای تنظیم کرده که از این ابتلاء عظیم موفق بیرون آید. در آیه ۱۵ سوره احقاف که در شان سیدالشهداء علیه السلام نازل شده می خوانیم:
«وَ وَصَّيْنَا الْإِنْسانَ بِوالِدَيْهِ إِحْساناً حَمَلَتْهُ أُمُّهُ كُرْهاً وَ وَضَعَتْهُ كُرْهاً وَ حَمْلُهُ وَ فِصالُهُ ثَلاثُونَ شَهْراً حَتَّى إِذا بَلَغَ أَشُدَّهُ وَ بَلَغَ أَرْبَعينَ سَنَةً قالَ رَبِّ أَوْزِعْني‏ أَنْ أَشْكُرَ نِعْمَتَكَ الَّتي‏ أَنْعَمْتَ عَلَيَّ وَ عَلى‏ والِدَيَّ وَ أَنْ أَعْمَلَ صالِحاً تَرْضاهُ وَ أَصْلِحْ لي‏ في‏ ذُرِّيَّتي‏ إِنِّي تُبْتُ إِلَيْكَ وَ إِنِّي مِنَ الْمُسْلِمينَ»(بحرانی۱۴۱۶ق، ج ۴ ص ۳۷۲)، قمی۱۳۶۷ ش، ج۱ ص ۶۸)
خدای متعال در آیه فوق، ضمن اشاره به نمای کلی از زندگی حضرت، از زبان ایشان می فرماید: « وَ أَنْ أَعْمَلَ صالِحاً تَرْضاهُ»!! خدایا به من توفیق انجام عمل صالحی را ده که تو راضی باشی! این چه عمل صالحی است که حضرت بدنبال انجام آن بوده اند؟! مگر نه این است که تمام عمر شریفشان عمل صالح بوده است. ظاهرا تنها عمل صالحی که همه اعمال و برنامه ریزی های حضرت با محوریت و با هدف انجام آن صورت می گرفته است، جریان کربلا بوده است.
۲ ـ فرا زمانی و فرا مکانی بودن عاشورا
وقتی در طراحی، مدیریت و انجام عاشورا چنین ارکان بزرگی حضور دارند قضاوت در باره آن و انتظار درک همه ابعاد و سطوح این حادثه برای انسانهای عادی نباید ساده باشد. تجزیه و تحلیل کامل آن، ظرفیتی به اندازه خود حضرات ائمه هدی علیهم السلام لازم دارد. از این رو، برای کسانی که به وادی ولایت ورود نداشته اند و سرمایه ای برای شناخت امام بدست نیاورده اند طبیعی است که زحمت تامل و تفکر بیشتر را به خود نداده و با تحلیل مادی از عاشورا، به راحتی از کنار آن عبورکنند.
در منظومه فکری شیعه، عاشورا نقطه ظهور حقیقت در عالم و جزو اعظم عبادات الهی است که دارای سطوح، شئون و لایه های مختلف است، هرکسی به اندازه ظرفیتش به آن ورود پیدا می کند و از فیوضات آن بهره مند می گردد. در اولین برخورد با حادثه عاشورا سطح ظاهری آن را مشاهده می کنیم که در آن حرّیت، شرافت ،عزت و کرامت موج می زند، مبارزه با ظلم و ظالم و زیر بار زور نرفتن، قیام بر علیه ساختارهای اجتماعی و فساد حاکمان و...،لایه رویین این حادثه بزرگ است. امام حسين عليه السّلام در اینجا به عنوان بزرگ آموزگاری ظهور می کند که درخشان ترین سمبل و نمونه عزت‏طلبی و نفى هر گونه ذلت است. هدفش نشان دادن راه آزادمنشى و آزادگى است تا انسانها بر سر دو راهى زندگى ذلت‏بار و مرگ با عزت، مرگ با عزت را انتخاب کنند.
أَلَا وَ إِنَّ الدَّعِيَّ ابْنَ‏ الدَّعِيِ‏ قَدْ رَكَزَ مِنَّا بَيْنَ اثْنَتَيْنِ بَيْنَ الْمِلَّةِ [السَّلَّةِ] وَ الذِّلَّةِ وَ هَيْهَاتَ مِنَّا الدَّنِيئَةُ يَأْبَى اللَّهُ ذَلِكَ وَ رَسُولُهُ وَ الْمُؤْمِنُونَ وَ حُجُورٌ طَابَتْ وَ أُنُوفٌ حَمِيَّةٌ وَ نُفُوسٌ أَبِيَّةٌ وَ أَنْ نُؤْثِرَ طَاعَةَ اللِّئَامِ عَلَى مَصَارِعِ الْكِرَامِ(ابن شعبه حرانی، ۱۴۰۴ق،ص۲۴۰)
همچنین فرمود:
لَا وَ اللَّهِ لَا أُعْطِيكُمْ بِيَدِي إِعْطَاءَ الذَّلِيلِ وَ لَا أَفِرُّ فِرَارَ الْعَبِيدِ(حلی ۱۳۸۰ش، ص ۴۴)
امام در یک لایه عمیق تر، اولا؛ عزت، شرافت و آزادگی را در خداباوری، عبودیت حضرت حق و ایمان به معاد می دانند و معتقدند تا انسان بندگی خدا را نکند به عزت و آزادی نمی رسد، اوج بندگی را نیز در گودال قتلگاه به ظهور می رسانند. ثانیا؛ صحنه در گیری عاشورا را به گونه ای طراحی می کنند که پرده نفاق و تزویر از جبهه مخالف برداشته شود و کفر خودشان و اسلافشان در عباراتی مثل؛«لعبت هاشم بالملک فلا خبر جاء و لا وحی نزل»، روشن گردد.
در یک لایه عمیق تر، حقیقت ژرفتر و نورانی تری جلوه گر می شود. سیدالشهداء علیه السلام بدنبال گسترش و اقامه عزت انسانی و بندگی حضرت حق در مقیاس تکوین، تاریخ و همه جوامع بشری در گستره همه عالم بوده اند. ایشان طوری در عاشورا عمل کردند که رسم بندگی را حتی به ملکوتیان و فرشتگان آسمانها آموختند. به گونه ای عبودیت خدا را در صحنه های مختلف عاشورا چینش کردند که هرگز کهنه و فراموش نشده، بر علوّ و ظهورش افزوده گردد، هر چند ائمه کفر و سران گمراهی در خاموشی آن جد و جهد کنند.
... لَا يَدْرُسُ أَثَرُهُ وَ لَا يَعْفُو رَسْمُهُ عَلَى كُرُورِ اللَّيَالِي وَ الْأَيَّامِ وَ لَيَجْتَهِدَنَّ أَئِمَّةُ الْكُفْرِ وَ أَشْيَاعُ الضَّلَالَةِ فِي مَحْوِهِ وَ تَطْمِيسِهِ فَلَا يَزْدَادُ أَثَرُهُ إِلَّا ظُهُوراً وَ أَمْرُهُ إِلَّا عُلُوّاً (ابن قولويه ۱۳۵۶ ش‏، ص ۲۶۳)
شخصیت عظیم، الهی و نورانی و جایگاه تکوینی پرچم داران عاشورا ایجاب می کند درگيري عظيمی را که مدیریت می کنند منحصر به يك نفر مثل يزيد و امثال اونکنند. او کسی نیست كه سيد الشهداء علیه السلام اينطوري در مقابلش صف‌آرايي كند، اين صف آرايي در مقابل كل جبهه‌ي ضلال و تمامیت ضلال و محور ضلال و شرک در یک جبهه فرازمانی و فرامکانی است. حتی این صف آرایی شامل همه عالم جماد، نبات و حيوانات مي‌شود.
عاشورا یک در گیری محدود در سال ۶۱ هجري، در يك منطقه متروكه نیست که يك عده‌اي جمع شوند عده دیگری را بکشند و همه چیز تمام شود. اگر این بود این قدر سلام و لعن و گریه عزاداری لازم نداشت. اگر جنگ بين دو قبیله بني اميه و علويان محدود باشد، زیارت عاشورا - که حدیث قدسی است - نمی فرمود: «لقد عظمت الرزيه و جلت و عظمت المصيبه بك علينا و علي جميع اهل الاسلام». عاشورا به حدی وسیع و جامع است که روشن کننده صف حق و باطل در كل تاريخ و مبین نزاع نور و ظلمت و عامل صف بندي‌طرف داران شجره طيبه و شجره ملعونه در همه تاریخ است. این حادثه بزرگ همه ابعادِ درگيري حق و باطل را نشان داده و تاریخ را هدایت می کند تا جایی که به دنياي معاصر می رساند.
فراگیری و وسعت حادثه عاشورا به اندازه ای است که قادر است همه حيرت ها، سردرگمي‏هاي و تاریکی های «فردی، اجتماعی و تاريخي» را درمان نماید. حضرت بدنبال این حقیقت بوده اند که شفاعت و دستگیری خود را در مقیاس تاریخ به همه سالکان الی الله برسانند و آنها را از گمراهی،نادانی، تاریکی و شک نجات داده، به وادی هدایت و نور رهنمون شوند. در زیارت اربعین می خوانیم:
وبَذَلَ‏ مُهْجَتَهُ‏ فِيكَ لِيَسْتَنْقِذَ عِبَادَكَ مِنَ الضَّلَالَةِ وَ الْجَهَالَةِ وَ الْعَمَى وَ الشَّكِّ وَ الِارْتِيَابِ إِلَى بَابِ الْهُدَى مِنَ الرَّدَى
عاشورا به گونه ای طراحی شده است که در«تاریخ» جریان پیدا کند، یا به عبارتی، تاریخ ساز شود. جریان در تاریخ بدین معنی است که در قدم نخست روح بندگی را در زندگیِ فردی مومن دمیده، جغرافیای درونی او را در سیطره عبودیت حضرت حق قرار می دهد و در قدم دوم، بندگی را در زندگی اجتماعی مومن و در جامعه مومنین وارد ارکان «سیاسی، فرهنگی و اقتصادی» آن می کند، تا جایی که پرستش خداوند به شکل اجتماعی آن صورت گیرد. و در قدم سوم، با ایجاد ارتباط و علاقه بین جوامع ایمانی در سرزمین های مختلف، یک اجتماع بزرگ جهانی به گستره کل جهان ایجاد می کند تا با توسعه اقتدار مومنین، زمینه یکتا پرستی در همه جوامع، آن هم در همه ابعاد آن فراهم شود. لذا ما که با فاصله ۱۴۰۰ ساله نسبت به حادثه قرارگرفته ایم ، یک حرکت هماهنگ تاریخی را بر محوریت عاشورا و سید الشهداء علیه السلام مشاهده می کنیم که در جهت اهداف عاشورا سیر می کند و با ایجاد «همدلی،هفکری و همکاری» بین طرفداران جبهه حق، اقدامات آنها را منسجم و مرتبط می‌کند.
به عبارت دیگر، امام با رقم زدن حادثه عاشورا مسیر دیگری در مقابل مسیر جبهه کفر و شرک برای حرکت تاریخ ایجاد کردند، مسیری که ظرفیت و پهنای آن به اندازه ظرفیت وجودی خود امام و طراحان عاشوراست. بدون شک مخالفین حضرت بدنبال از بین بردن زحمات پیامبر خاتم صلی الله علیه و آله و برگشت به دوران جاهلیت بودند، اما عاشورا جهت حرکت را تغییر داده و آن را به سمت عبودیت بیشتر و نیل به عصر ظهور، هدایت کرد. درحقیقت اقدام حضرت خلق یک پروژه پیچیده و فرا زمانی و فرا مکانی برای سرپرستی همه تاریخ بود.
اما مکانیزم استمرار عاشورا و گسترش آن در پهنه تاریخ و جریان در جوامع آینده، چگونه بوده است؟
۳ ـ اربعین استمرار بخش عاشورا در پهنه تاریخ
افتتاح باب زیارت اربعین توسط امام سجاد و پی گیری آن توسط سایر ائمه علیهم السلام طلیعه صعود این واقعه به فرا زمان و فرا مکان بود. پایه گذاری سنت زیارت در اولین اربعین شهادت شهدای کربلا، طرحی بود از طرف ولی خدا و امام بعدی برای زنده نگه داشتن عاشورا و ایجاد ارتباط دائمی بین نسل های آینده و کانون این واقعه عظیم.
در این اندیشه اصولا زیارت، بیعت مجدد با امام و اعلام وفاداری نسبت به امام و اهداف اوست. زیارت يك سير جامع و يك هجرت از خود و تعلقات خودی به سوي امام عليه السلام است، کوچ نمودن و هجرت از دار دنيا و دار نفس و از عوالم خلقت به سوي سرچشمه‌های نور و خزائن الهی است. زيارت، سير الي الله تا مرحلة لقاء الله، آن هم لقاء الله فوق عرشه است:
عَنْ أَبِي الْحَسَنِ الرِّضَا علیه السلام: قَالَ‏ مَنْ زَارَ قَبْرَ الْحُسَيْنِ ع بِشَطِّ الْفُرَاتِ كَانَ كَمَنْ زَارَ اللَّهَ فَوْقَ‏ عَرْشِه‏(ابن قولویه، ۱۳۵۶ ص ۱۴۸ )
در حدیث نورانی دیگری وجود مبارک امام صادق عليه السلام می فرمایند: هر شب جمعه خداي متعال به كربلا عنایت ویژه میکند لذا، همة ملائكه، انبياء و اوصيائشان از آسمان به كربلا می آیند. کسی که به زيارت امام مي‌رود، مقصد اولش خداست «من أراد الله بدأ بکم» و به سوی خدا برای دریافت هدایت او از طریق ابواب هدایت می رود.
زیارت امام از چنان جایگاه و برکاتی برخوردار است که لازم است زائر آدابی را رعایت کند ازجمله؛ غسل کند، دعا بخواند. در مسیر حرکت از ذکر خدا غافل نشود. وقتی مشرف شد توجه به عظمت جایگاهی که ایستاده است داشته باشد. با ایمان به حضور و اشراف امام معصوم، با او تجدید و تکمیل عهد نماید، عهدی که مضمون آن اعراض از عبادت شيطان و استقامت بر عبوديت خداست. در حقیقت زائر با زیارت امام، سرپرستی و ولایت امام را تجدید می کند و شفاعت و حراثت او را در مبارزه با لشگر شیطان طلب می نماید.
گشایش باب زیارت اربعین، بدست مبارک امام سجاد علیه السلام کانون تجمعی شد که از یکطرف از مفاهیم حیات بخش عاشورا تغذیه می کند و از طرف دیگر، انگیزه ، اندیشه و رفتار های نسل های بعدی را متناسب با محیطی که در آن زیست می کنند، به سمت یک هدف بزرگ هدایت می کند. یعنی اربعین دارای دو صورت است؛ صورتی بسوی عاشورا و صورتی بسوی آینده برای ساخت یک تاریخ نورانی با جمعیتی جهانی، متراکم و مقتدر،
از این رو، فرهنگ زیارت، شهرهای متعددی را در اطراف قبور اهل بیت اهل علیهم السلام پایه گذاری کرد که مبداء شکل گیری مراکز قوی علمی برای «تولید و توزیع و تبلیغ» مفاهیم و معارف عاشوایی شد. نذورات، هدایا و اوقاف نیز قدرت اقتصادی این مراکز را تامین می کرد.
به دیگر سخن، ثمره زیارت امام، تحت عناوین مختلف از جمله زیارت اربعین و تکرار هر ساله آن، بنیان ساختارهای های سیاسی، فرهنگی و اقتصادی بزرگی را برای شیعیان ایجاد نمود، در این ساختارها بود که جهت گیری ها، موضع گیری ها و مجاهدات مومن و جامعه آنها در راستای عاشورا و مفاهیم آن شانه می شود. اعتقادات و افکار دینی و الهی آنها حفظ و عمق بخشی می گردد و در ضمن ترمیم خطاها و نواقص احتمالی، سال به سال این حرکت عظیم را بالنده تر می کند، تا جایی که همچون یک بهمن شکل گرفته از قله های تاریخ، با گذشت زمان و سیر به سمت انتهای تاریخ، قدرت جاذبه آن و وسعت جغرافیایی آن هر روز بیشتر بیشتر می شود.
اینجاست که مشاهده می کنیم در سیر زمان، زیارت اربعین، عامل شکل گیری یک اجتماع فرا مرزی و فرا زمانی با محوریت سیدالشهداء علیه السلام گردیده است بطوری که در این اجتماع عظیم دیگر از زبان، نژاد، رنگ و قبیله و... خبری نیست و عامل وحدت توده های مردمی از اطراف جهان بعد از قرن ها شده است، وحدتی که بدون شک حول محبت و ولایت امام است .وحدتی که منشاء تولید قدرت برای مسلمین گردیده است تا بتوانند با یزید های هر زمانی در هر مکانی مبارزه کنند. این یعنی تبدیل عاشورای سال ۶۱ قمری به درگیری تمام عیار با جبهه شرک و بت پرستی در مقیاس تاریخ که با هر بار تکرار زیارت- به ویژه از نوع میلیونی و اجتماعی آن (اربعین) - قدرتش بطور تصاعدی بالا می رود.
۴ ـ اربعین و ارکان تمدن نوین اسلامی
زیارت میلیونی اربعین عامل تراکم قدرت مومنین در موضوع واحد، جبهه واحد و جهت واحد شده است. این قدرت متراکم، مفاهیم و موضوعات عاشورا را ( عزت و کرامت، ظلم ستیزی، یکتا پرستی) با موحدین، مستضعفین، آزاد اندیشان و مسیحیت ناب جهان به اشتراک می گذارد. قدرت معنایی و الهی تعبیه شده در مفاهیم و موضوعات عاشورایی وقتی در قدرت متراکم انسان های علاقه مند به امام و مومن به اهداف او ضرب می شود تمامی حیات اجتماعی بشر را تحت پوشش قرار می دهد و تا تاسیس یک تمدن نوین اسلامی پیش می برد. حیات اجتماعی مجموعه ای هماهنگ از «گرایش ها، اندیشه ها و محصولات» است. ارزش های الهی برخاسته از عاشورا، بنیان گذار نظامی از گرایش های خاص به خود می شود، مبتنی بر چنین گرایش هایی، «اندیشه های سیاسی، فرهنگی و اقتصادی» اسلامی بر جامعه حاکم می شود و بالطبع تولید محصولات اجتماعي متناسب با گرایش ها و انديشه‏ها را در حوزه های مختلف شاهد خواهیم بود. (جمالی۱۳۸۹)
۱/۴- گرایش ها
نظام گرايش ها مجموعه ای است از تمايلات، عاطفه‏ها و احساسات که افراد به آنها تعلق دارند، بطوری که هیج انسانی از چنین تعلقاتی خالی نیست.همین امیال و علاقه های روحی، وکشش های درونی است که در تعامل با انديشه‏ها، مبدا ابراز رفتارها و موضع گيري جامعه مي‏گردد. از این رو تمایلات، خاستگاه اصلی شکل گیری تمدن است. در بین تمایلات یک میل محوری وجود دارد که سایر امیال را سامان می بخشد؛ میل به پرستش دنیا یا میل به پرستش خدا. به عبارت دیگر؛ این میل محوری است که تمدن ساز و نقطه عزیمت هر تمدنی است.
همانطور که بیان شد محور اصلی عاشورا نیز عبودیت و پرستش خدواند است، چنانچه منتجه نهایی زیارت نیز لقاء الله است. ادعای اساسی این است که مفاهیم عاشورایی از چنان توانمندی برخورد دارند که می توانند علاقه ها و عاطفه های همه انسانهای آزاده جهان را متحول کرده، جهت گیری آنها را از میل به دنیا به سمت میل به خدای متعال تغییر دهند. پذيرش ولایت حضرت حق و ولايت امام معصوم در راستای میل پرستش خداوند، ارزش ها و بایسته ها و نبایسته هایی تعریف می کند که انسان مومن بوسیله آنها نظام تمایلات، عواطف و احساسات خودش را نظم می دهد و به تدريج برای توسعه آنها، نرم افزار و سخت افزار آن را نیز تولید می کند.(حسینی شیرازی ۱۷/۸/۷۷)
۲/۴- اندیشه ها
انديشه ها و بينش‌ ها به عنوان رکن دوم یک تمدن شامل مفاهيم، ساختارهاي اجتماعي، الگوها و مدل ها می شود. ميان انديشه ها و گرایش ها همواره ارتباط تنگاتنگی وجود دارد هردو بر یکدیگر تاثیر گذارند اما تاثیری گذاری گرایش ها و انگيزه‏ها برانديشه ها بیشتر است زیرا؛گرایش ها همچون روح حاکمی هستند که در وراي آن نظام تعقل یعنی اندیشه ها و بینش های بشری شکل می گیرد.
مفاهیم عاشورایی پس از اشراب در گرایش ها و انگیزه های زائر، در فکر و اندیشه او نفوذ می کند و او را از خود باختگی به خودباوری در حوزه ی فکر و اندیشه رهنمون می شود تا جایی که مبتنی بر تمایلات و علاقه های خود اقدام به نوآوری و نواندیشی می کند. تولید دانش و اندیشه های اسلامی به عنوان نرم افزار تمدن اسلامی، راه رشد و بالندگی را تسریع نموده و زیر ساخت تولید محصولات تمدنی را فراهم می کند
زائرانی که جان خود را در مفاهیم نورانی و زلال عاشورایی صفا بخشیده اند در مواجه با اندیشه های برخاسته از اومانیسم و اصالت انسان در تمدن غرب، خود را نمی بازند، روحیه عزت طلبی و آزاد منشی عاشورایی مانع پذیرش مفاهيم، ساختارهاي اجتماعي، الگوها و مدل های بیگانه می شود و بتدریج که بر تراکم جمعیت جبهه حق افزوده می شود اندیشه ها، الگوها و در نهایت علوم غربی پذیرش اجتماعی خود را از دست می دهند، ساختار های «قدرت، ثروت و علم» که کار «تولید و توزیع و مصرف» مفاهیم لیبرال دمکراسی را به عهده دارند، جایگاه و آبروی اجتماعی قبلی خود را نخواهند داشت، شیوه های قانون گذاری و موقعیت قانون گذران به شدت تضعیف و بی اعتبار می شود. مبانی و مکاتب اقتصادی، روش های کسب درآمد و چرخه گردش پول جهانی، پایگاه مردمی خود را از دست می دهد و در نهایت تمام علوم غربی و مبانی هستی شناسی و جامعه شناسی آن در معرض اتهام و سوال جدی قرار می گیرد.(حسینی شیرازی ۱/۴/۱۳۷۷)
۳/۴- محصولات تمدنی
اندیشه و عقلانيت بر گرفته از گرایش های تمدن ساز، مجموعه ای است از تعقل «فردی ،اجتماعي، نظری و عملی» که پشتوانه‌ي تولید تكنولوژي و محصولات تمدنی می شود. محصولات، نمود يك تمدن و منتجه آن است. محصولات تمدنی علاوه بر تکنولوژی شامل همه فرآوردهای سياسي، فرهنگي و اقتصادي می شود که در بستر گرایش ها و اندیشه ها بوجود آمده اند به عبارت دیگر، محصولات تمدنی حامل و نشان دهنده «اراده‌ها، تمایلات و اندیشه» های حاکم بر یک تمدن است.)رضایی ۱۳۸۳ ص ۳۰)
با تبدیل گرایش ها به دانش ها و دانش ها به محصولات تمدنی است كه مي‌توان فناوری، تكنولوژي، رفاه، فروشگاه‌هاي زنجيره‌اي وكتابخانه‌هاي بزرگ را درست کرد، نظم و انضباط بسیار دقیق و مثال زدنی را ایجاد کرد. محصولات یک تمدن چیزی جز ایجاد شدت بیشتر و دعوت بیشتر به سوی گرایش ها و تعلقات حاکم بر یک تمدن نیست یعنی، شدت توجه به خدای متعال و تضرع و بندگی در مقابل او ( نه اومانيسم، ليبراليسم و راسيوناليسم) روح دین و حقیقت اربعین و عاشورا است که در محصولات تمدن اسلامی تجلی پیدا می کند و بساط دنیا پرستی را از زندگی بشر جمع می کند بطوری که خدا و اولیاء اش مدار ارزشها و بایسته و نبایسته ها قرار می گیرند و بجای سجده در مقابل دنیا و دنیا خواهان، بستر و زمینه سجده و تواضع در مقابل خدای متعال فراهم شده، سیر الی الله را سهل و روان می کند. این فرآیند در مرحله نخست در پوشش یک نظام عقلانی و دانش تجربی و سپس در پوشش صنعت و فن آوری، رفاه و آسایش، نظم اجتماعی و ساختارهای پیشرفته ظهور پیدا می کند. به عبارت دیگر، وقتی در سایه گرایش های الهی و تعلق به آخرت و پرهیز از نفس پرستی ، عقلانیت جدیدی برای تعریف بایسته ها و نبایسته ها شکل گرفت، نظم اجتماعی، فناوری و ساختار های جدیدی نیز به وجود خواهد آمد.
خلاصه سخن اینکه، مفاهیم عاشورایی پس از عبور از مفاهیم مادی، گرایش ها و اندیشه های هم سنخ و هم جهت با خود را شکل می دهد، نتیجه پیوند گرایشه های توحیدی با اندیشه های زلال الهی، محصولات جدید تمدن اسلامی خواهد بود. چنانچه در تمدن مادی، متغیر اصلی درگرایش ها و اندیشه ها و در پیوند این دو، دنیا پرستی و التذاذ از آن است. ادبیات، قوانین و نظام اجتماعی آنها نیز بر همین منوال شکل گرفته است و در ارتباط گرفتن با طبیعت، محصولات عینی متناسب با آن را ساخته اند.
۵ ـ غلبه نهایی تمدن اسلامی بر تمدن غرب
وقتی دو دستگاه با دو نظام فکری متفاوت روبروی هم قرار گرفتند اينكه كدامیک بر دیگری غالب می شود بستگی به قدرت آن دستگاه در سه نظام گرایشی، دانشی و محصولات دارد. وقتی یک دستگاهی فکری قدرت بیشتری در تفاهم با بشر داشت، بطوری که با طرح مفاهیم جدید در فضای جامعه جهانی، معاني موجود را تغيير داد و دست طرف را به عنوان ظالم رو کرد، و نشان داد که کفر و شرک در ذات خود دروغ است و دروغ می گوید و اگر هم منشأ دستيابي به لذات مادي شده، براي عده بسيار قليلي بوده، و حتی همان عده قليلی که برایشان لذات مادی آورده در قدم بعدی، آنها را نیز دچار بيماري های گوناگون نموده است، یعنی به عبارت ساده و عامیانه، برای رسیدن به توسعه و هنجارهای خیالی، پدر جوامع را با ایجاد دغدغه های شدید، سوزانده است.
وقتی مفاهیم و موضوعات عاشورایی چنین تاثیری در فضای جهانی داشته باشند حتما می توانند اعتماد عمومی را از تمدن مادی سلب کرده، ناهنجاري¬هاي روحي، ذهنی و عینی تولید شده در دستگاه مقابل را به روشنی بر ملا کنند و به این وسیله، دل بستگي مردم جهان را از آن دستگاه کم کنند. اگر گرایش های الهی تبدیل به مدل های نظری شد و قدرت و حقانیت نظری خود را اثبات نمود و برای اداره جهان اقدام به طراحی مدلهای کاربری در جهت ساخت محصولات نمود، پر واضح است که خواهد توانست بر طرف مقابل، «برتري» داشته باشد. این به معنای بدست گرفتن سرپرستی رشد جوامع است. به عبارت بهتر، مفاهیم عاشورایی تنها اقدام به اثبات نظری و ساکت نمودن خصم با استدلال های صرفا نظری نمی کنند بلکه از چنان ظرفیتی برخوردارند که عقلانیت عملی را از طریق ایجاد مدل های کاربردی بدست بگیرند و با تاسیس محیطهای تنفسی جدید برای روح، ذهن و رفتار انسانها آنها را همراه خود ¬کنند.
۶ ـ مسئولیت نخبگان مسلمان در ایجاد ارتباط منطقی بین نظام های سه گانه
تمدن اسلامی برای ایجاد ارتباط منطقی بین حلقه های سه گانه فوق(گرایش ها، بینش ها و محصولات) قدم های زیادی بر نداشته است. اما از آنجا که گرایشها و باورهای جامعه اسلامی از زیر ساخت های محکم اعتقادی و تاریخی بر خورد دار است و مسلمانان از ضریب هوشی بالا و استعدادهای خدا دادی فراوانی بهره مندند، ظرفیت تولید نرم افزار ها و سخت افزارهای لازم برای هماهنگی هر چه بیشتر حلقه های فوق دور از انتظار نیست. نسیم های مبارکی که دهه اخیر در جمهوری اسلامی ایران تحت عنوان؛ جنبش نرم افزاری، الگوی پیشرفت، سبک زندگی اسلامی، علوم انسانی اسلامی و... وزیدن گرفته است نمونه ای امید بخش برای تحقق روند فوق است. ایجاد بحرانهای منطقه ای و تحقیر ملت های مسلمان و عادت دادن آنها به زمینی زیستن، نقشه هایی است برای جلو گیری از این حرکت عظیم.
امروزه شناخت لازم و کافی از تمامی شئون تمدن مادی غرب ،برای قشر نخبگانی ایجاد شده است ضرورت تولید علم دینی و ایجاد نیاز اجتماعی به علوم اسلامی و نرم افزارها و سخت افزارهای مربوط به آن، برای بدنه نظام کارشناسی و روشنفکران جوامع اسلامی تمام شده است. موفقیت های مسلمین در عرصه سیاسی جهان و انزوای تدریجی جبهه مقابل، نوید بخش اقامه تمدن نوین اسلامی بر پایه سه رکن «گرایش ها، اندیشه ها و محصولات» است، تمدنی که در مقیاس جهانی و در تولي به دين و در پرتو بندگی خدای متعال و عقلانیت الهی، علم، تکنولوژی، صنعت، رفاه، عدالت و... را نیز به ارمغان خواهد آورد.(میر باقری ۱۳۸۲)

والسلام




منابع:
• *قرآن کریم با ترجمه آیه الله ناصر مکارم
• *ابن شعبه حرانى، حسن بن على،‏ تحف العقول،تاريخ وفات مؤلف: قرن ۴،محقق / مصحح: غفارى، على اكبر،ناشر: جامعه مدرسين‏،مكان چاپ: قم‏،سال چاپ: ۱۴۰۴ / ۱۳۶۳ ق‏
• *ابن نما حلى، جعفر بن محمد ، در سوگ امير آزادى( ترجمه مثير الأحزان)،تاريخ وفات مؤلف: ۶۴۵ ق‏، مترجم: كرمى، على‏،ناشر: حاذق‏،چاپ: ايران؛ قم‏،۱۳۸۰ ش
• *العروسى الحويزى، عبد على بن جمعة تاريخ وفات مؤلف: ۱۱۱۲ ق تفسير نور الثقلين‏ محقق / مصحح: رسولى محلاتى، سيد هاشم‏،ناشر: اسماعيليان‏،مكان چاپ: قم‏، سال چاپ: ۱۴۱۵
• *ابن قولويه، جعفر بن محمد، كامل الزيارات، تاريخ وفات مؤلف: ۳۶۷ ق‏، محقق / مصحح: امينى، عبد الحسين‏، دار المرتضوية، مكان چاپ: نجف اشرف‏، سال چاپ: ۱۳۵۶ ش
• *بحرانى سيد هاشم‏، البرهان في تفسير القرآن،قرن: يازدهم‏،ناشر: بنياد بعثت‏ تهران‏،سال چاپ: ۱۴۱۶
• *بحرانى اصفهانى، عبد الله بن نور الله، عوالم العلوم و المعارف والأحوال من الآيات و الأخبار و الأقوال (مستدرك سيدة النساء إلى الإمام الجواد - ايران ؛ قم، چاپ: اول، ۱۴۱۳ ق.
• *بانک اطلاعات فرهنگستان علوم اسلامی، قم، مجموعه آثار حجت الاسلام والمسلمین سید منیرالدین حسینی شیرازی،
مباني نظري ارتباطات و مخابرات، سند پژوهشی ۰۰۰۱۳۵۷۰۱۶، ۱۷/۸/۱۳۷۷
مباحثی پیرامون مدیریت شبکه اطلاعات، سند پژوهشی ۰۰۱۲۶۵۰۶۳ ، ۱/۴/۱۳۷۷
• *بانک اطلاعات فرهنگستان علوم اسلامی، قم، مجموعه آثار حجت الاسلام والمسلمین سید محمد مهدی میر باقری
جریان مدرنیته و انقلاب اسلامی،سند پژوهشی ۰۰۲۱۳۸۰۰۲ ،۱۷/۱۲/۱۳۷۹
مدرنیته در سراشیبی سقوط(چاپ در نشریه آیینه سخن، مشهد شماره بهار و تابستان ۱۳۸۲)،سند پژوهشی ۰۰۲۰۸۳۰۱۲
• *رضایی، عبدالعلی ، تحلیل ماهیت تکنولوژی،انتشارات مجنون تهران ۱۳۸۳
• *جمالي. مصطفي. مقاله مباني حاكم بر مهندسي تمدن اسلامي، فرهنگستان علوم اسلامی قم ،۱۳۸۹ .
• *صفار، محمد بن حسن بصائر الدرجات في فضائل آل محمّد صلّى الله عليهم‏،تاريخ وفات مؤلف: ۲۹۰ق‏،محقق كوچه باغى، محسن بن عباسعلى‏،ناشر: مكتبة آية الله المرعشي النجفي‏،ايران؛ قم‏، سال چاپ: ۱۴۰۴ ق‏
• *قمى على بن ابراهيم،‏تفسير قمى‏،قرن: سوم‏،ناشر: دار الكتاب‏ قم‏، سال چاپ: ۱۳۶۷ ش‏
• *مجلسى، محمد باقر بن محمد تقى، بحار الأنوار (ط - بيروت) - بيروت، چاپ: دوم، ۱۴۰۳ ق. ج‏۶ ؛ ص۱۵۵
• *نورى، حسين بن محمد تقى،‏ مستدرك الوسائل، وفات مؤلف: ۱۳۲۰ ق‏،ناشر: مؤسسة آل البيت عليهم السلام‏، چاپ: قم‏، ۱۴۰۸ ق
• *مهدی زاده حسین، مراقبه های عاشورایی (گفتارهایی از سید منیرالدین حسینی شیرازی و محمد مهدی میرباقری )، انتشارات فجر ولایت ،قم، ۱۳۹۰


کد مطلب: 1169

آدرس مطلب: https://www.foeq.ir/vdci.qazct1az3bc2t.html

فرهنگستان علوم اسلامی قم  https://www.foeq.ir