به گزارش پایگاه اطلاع رسانی فرهنگستان علوم اسلامی قم، حجت الاسلام سید مهدی رضوی، عضو هیأت علمی فرهنگستان علوم اسلامی قم، در گفتگویی به بررسی شبکه اسلامی تحقیقات و هدف از به کار بردن این شبکه پرداختند و به زوایای پیدا و پنهان شبکه تحقیقات غربی(الحادی) در مقابل شبکه تحقیقات اسلامی پرداختند.

چندی پیش بخش اول این مصاحبه منتشر گردید و متن حاضر بخش دوم از مصاحبه با حجت الاسلام سید مهدی رضوی می باشد که بخش های بعدی این گفتگو در آینده ای نزدیک نیز در این پایگاه خبری قرار می گیرد.


تولید مشارکتی در شبکه اسلامی تحقیقات، راهکار توسعه تحقیق

فهم ضرورت شبکه اسلامی تحقیقات در چه شرایطی میسور است؟

معمولاً هر چه تعداد افراد جامعه بیشتر شود، کیفیت ارتباط افراد یک جامعه پیچیده تر شود، سرعت ارتباطات بیشتر گردد و فناوری ارتباطات و اطلاعات تکامل پیدا کند، نیاز به شبکه زیادتر شده، فهم شبکه بدیهی‌تر می‌شود. مانند اینکه نیاز به شبکه آبرسانی، گازرسانی، مخابراتی ... و شبکه بانکی بدیهی شده است و به هر میزانی که این شبکه ها در دسترس نباشند، به همان میزان ناهنجاری و نارضایتی اجتماعی پدید می‌آید.
شبکه اسلامی تحقیقات نیز ابزاری ارتباطی برای تولید اطلاعات در سطوح پیچیده آن در جامعه است. در صورت عدم ایجاد این ابزار، ساختار تحقیقاتی جامعه نخواهد توانست برمبنای آرمانهای انقلاب اسلامی به تولید اطلاعات بپردازد و در نتیجه میان آرمان های جامعه و اطلاعات تولید شده در ساختار تحقیقاتی جامعه تعارض ایجاد می شود. این تعارض نیز منجر به فزونی یافتن ناهنجاری های اجتماعی خواهد شد. در واقع مانند ابزار محاسبه ساده‌ای چون جدول ضرب که اگر در سطوح ساده جامعه مورد استفاده - در محاسبه - قرار نگیرد، منجر به ناهنجاری می‌شود، در صورت نبود شبکه اسلامی تحقیقات نیز، به دلیل عدم قاعده مندی متناسب با اهداف انقلاب در تولید اطلاعات به گونه ای که مورد تفاهم تمامی سطوح جامعه باشد، ناهنجاری های اجتماعی پدید می آید. کما اینکه اکنون شاهد هستیم که جامعه با بروز ناهنجاری های اجتماعی مواجه شده است.

- تعریف تولید مشارکتی و تمایز آن با تولیدات مرسوم در جامعه

شبکه اسلامی تحقیقات چه نگاهی به تولید اطلاعات دارد که باعث می شود چنین ناهنجاری هایی پدید نیاید؟

تولید اطلاعات در این شبکه انفرادی نیست(یعنی یک طرفه نیست)، بلکه مشارکتی است؛ به این معنا که هر فردی می تواند در آن نقش داشته باشد. البته سهم فرد در آن مطلق نیست و دارای سهم تأثیر است؛ نه تمام تأثیر. به عبارت دیگر در محصول نهایی که به دست می‌آید، هر فرد سهمی داشته است و اینگونه نیست که محصول منتسب به یک نفر باشد. پس پیدایش نفس یک محتوا و تغییراتی که به مرور در آن محتوا پیدا می‌شود و رشدی که در کمیت و کیفیت آن دیده می‌شود، مقید به فرد خاصی نیست. به عنوان مثال برخلاف سیستم عامل‌هایی(مانند سیستم windows) که در آنها ارتقای سیستم به عهده اشخاص یا شرکت خاصی است، تولید اطلاعات در این شبکه همانند سیستم عامل هایی است که open source هستند و همه می‌توانند در آن شرکت کنند. در این حالت اطلاعات از ملکیت انحصاری خارج می‌شود و منتسب به شبکه می‌شود. به این دلیل است که اطلاعات تولید شده در این شبکه مورد تفاهم اجتماعی قرار می گیرد. تفاهم اجتماعی نیز مهمترین مسأله فرهنگی برای رصد، شناخت و رفع ناهنجاری های اجتماعی است. یعنی وقتی تفاهم اجتماعی برقرار باشد، می توان اتفاق نظر داشت که چه چیزی ناهنجاری است و علت آن چیست و راه برطرف کردن ناهنجاری ها چیست.

به بیان دیگر در شبکه اسلامی تحقیق، زمینه و امکان شرکت در تحقیق برای همه فراهم است و حق خاصی هم برای شخص یا اشخاص خاصی در نظر گرفته نمی‌شود؛ به این معنا که شبکه در اعطای امکانات سعی می‌کند تمام ظرفیت و استعداد افراد در جهت رشد تحقیق را شکوفا سازد تا نیازهای جامعه برآورده شود. در این مسیر، شبکه مذکور سعی می‌کند هر قیدی را که مانع این امر شود را رفع کرده و به دنبال ایجاد امتیازات و ویژگی‌هایی است که کمک کند تا از تمامی ظرفیت های افراد و جامعه برای رشد و شکوفایی تحقیقات در حل نیازهای جامعه بهره برداری شود و دائماً سطح هم افزایی اجتماعی را در این امر بالاتر ببرد.

تمایز تولید مشارکتی علم با تولیدات مرسوم در جامعه ما چیست؟

تولید مشارکتی علم یک تولید سازمانی است که در آن تولید علم وابستگی به فرد مشخص ندارد. اگر بخواهیم برای تقریب به ذهن مثالی بزنیم می گوییم: فرض کنید نویسنده ای هست که کارش نویسندگی است. این نویسنده به چند طریق می تواند تولید محتوا کند:

۱ ـ نیاز جامعه را تشخیص می دهد؛ می رود فکر می کند و راه حلی را برای آن تشخیص و تبیین می کند و در نهایت حاصل فکر خود را در کتابی به جامعه عرضه می کند. در این حالت آغاز تولید محتوا از طرف خود نویسنده است.

۲ ـ فردی یا گروهی از وی درخواستی می کنند و او برای پاسخ به آن در خواست، کتابی نوشته و آن را عرضه می کند؛ یعنی سفارش می گیرد و سپس کتاب می نویسد. در این حالت آغاز تولید محتوا سفارش جامعه است به نحوی که اگر سفارش نبود تولید محتوایی در قالب کتاب عرضه نمی شد.

در قسم اول و قسم دوم تولید محتوا به دست نویسنده است و اگر نیاز را تأمین نکند، مشتریش را از دست می دهد. اما در قسم دوم، امکان بیشتری برای پذیرش جامعه و تأمین نیاز جامعه وجود دارد؛ چون در قسم اول اصلاً مطالبه ای از طرف جامعه نبوده است. بنابراین مشروط به این که تشخیص درستی از طرف نویسنده نسبت به نیاز جامعه صورت گرفته باشد و جامعه هم نسبت به آن نیاز آگاه باشد و ارزش هزینه کردن برای تأمین آن نیاز را احساس کرده باشد و اقدام به سرمایه گذاری کند و کتاب مذکور تأمین کننده نیاز جامعه باشد، کتاب مورد استقبال جامعه قرار می گیرد. اما در قسم دوم با اقدام به سفارش از طرف خود جامعه، شروط فوق منتفی است و تنها کتاب باید تأمین کننده نیازی باشد که بر اساس سفارش، اعلام شده است.

۳ ـ گاهی از گروهی درخواست می‌شود که برای تأمین نیاز جامعه کتابی را بنویسند. یا گروهی تصمیم می‌گیرند که برای نیازی که برای جامعه تشخیص داده‌اند کتابی را تهیه کنند. نویسنده در اینجا دیگر یک نویسنده نیست؛ بلکه گروه نویسندگی است. در این شیوه فعالیت، کار را تقسیم می‌کنند و هر کسی نگارش قسمتی از کتاب را به عهده می‌گیرد. البته در خلال کار ممکن است که با هم مشاوره هم داشته باشند، اما در نهایت هر کس قسمتی از کتاب را به عهده می گیرد. این قسم از کار تحقیق نسبت به دو قسم قبل هم دقیق‌تر است و هم سریع‌تر به محصول می‌رسد. دقیق‌تر است برای اینکه کار تقسیم شده است و هر قسمت کتاب با تمرکز کامل نوشته شده است؛ ولی در دو قسمت قبل که نویسنده باید کل کتاب را می‌نوشت، طبیعی است که نتواند تمام تمرکز خود را روی همه قسمت‌های کتاب قرار دهد. همچنین تولید کتاب در این قسم سریع‌تر انجام می‌گیرد؛ چرا که هر قسمت را یک نفر می‌نویسد و با موازی کردن فعالیت‌ها در نگارش کتاب، طبیعی است که زمان کمتری برای تولید کتاب صرف می شود.

البته این قسم سطوح مختلف کار گروهی دارد. در سطحی ممکن است دو یا چند نفر با هم در نگارش کتاب همکاری نمایند. اما در سطوح بالای آن می‌توان از ویکی‌ها نام برد. ویکی های موجود در فضای مجازی به نحوی سامان یافته اند که مشارکت همگانی در تولید محتوا را در گستره ای وسیع از طریق امکان دسترسی های وسیعی که به افراد می دهد فراهم نمایند. هر نفر قسمتی از متن را نگارش می‌کند و حتی همدیگر را نقد می‌کنند یا نوشته های یکدیگر را اصلاح می‌نمایند. اما در نهایت هر فرد به تنهایی قسمتی از کار را انجام می‌دهد و با کار دیگران جمع می‌کند. در واقع تولید محتوا در نهایت به صورت فردی انجام می گیرد؛ هر چند تولیدات فردی افراد در کنار هم محصول نهایی را ایجاد می‌‌کنند.

۴- در این قسم نویسنده مشخص دیگر وجود ندارد. در واقع نویسنده هویت جمعی می‌باشد. اینگونه نیست که بتوان یک کتاب را به یک فرد به صورت کامل منتسب کرد(مانند دو قسم اول). یا اینکه بخشی از یک کتاب را به صورت کامل نگارش یک نفر دانست (مانند قسم سوم که فعالیتهای گروهی بود). در این قسم فردی ایده ای را مطرح می کند و از افراد دیگر نظراتی در مورد ایده خود می شنود که این پاسخ‌ها و نظرات ممکن است نقد، نقض یا پرورش آن ایده باشد. دوباره فرد اول یا افراد دیگری در مقابل آن، عکس العمل نشان می دهند و به نقد، نقض یا طرح جدید می پردازند و ایده قبل را پرورش می‌دهند. این سیکل رفت و برگشت همچنان ادامه می یابد تا محصولی و کتابی تهیه شود. در این قسم جامعه و مجموع افراد در تولید محتوا شرکت کرده است و از اول تا آخر تولید محتوا با مشارکت افراد مختلف صورت پذیرفته است. هر چند سهم تأثیر هر فرد در تهیه محصول متفاوت خواهد بود.
این قسم در مناظرات، میزگردها و گفتگوهای جمعی و به ویژه امروزه در شبکه های اجتماعی امکان بیشتری یافته است. البته آسیب هایی از جمله عدم برنامه ریزی و قاعده مندی در شبکه های اجتماعی موجود مشاهده می شود که شبکه اسلامی تحقیقات برای برطرف کردن این آسیب ها و ارائه الگوی مناسب برای تولید مشارکتی در جهت تکامل الهی جامعه مطرح می شود.

- آثار تولید مشارکتی در جامعه

علت بیان ایده تولید مشارکتی اطلاعات در شبکه اسلامی تحقیقات چیست و چه آثاری در جامعه خواهد داشت؟

یکی از علت‌های بیان این ایده توسط شبکه اسلامی تحقیقات این است که انقلاب اسلامی با برداشتن یوغ بندگی غیر خدا از انسانها سعی دارد تا از تحقیر انسان و انسانیت جلوگیری کند. هنگامی که انسانی تحقیر می شود، مقهور قدرت بالاتر خود شده و تابع او می گردد. لذا حتی در بیان نیازمندی های خود تابع قدرت بالاتر از خود می شود. اما انسانی که در فضای انقلاب اسلامی زندگی می کند، با اعتقاد به اینکه نباید بنده و اسیر کس دیگری غیر از خدا باشد، شجاعت و شهامت می یابد تا پرسش و طلب نیازمندی های خود را که در این فضای جدید ایجاد شده است، بیان نماید. لذا در چنین جامعه ای، نیازمندی ها با سرعت بیشتری توسعه می یابد. برای برآورده ساختن این نیازمندی ها فرد یا گروه یا شرکت و نهاد خاصی، نمی توانند از عهده پاسخ به این حجم از نیازمندی ها برآیند. لذا شبکه اسلامی تحقیقات ایده مشارکتی کردن پاسخ به این نیازمندی ها و استفاده از همان انسان ها در ایجاد پاسخ را ارائه می کند. یعنی همان کسانی که نیازمندی ها را توسعه داده اند را در پاسخ گویی به نیازها مدیریت می کند. بنابراین تولید اطلاعات در این شبکه به صورت مشارکتی انجام می‌گیرد و همه می‌توانند در تولید اطلاعات سهم داشته باشند. بنابراین اتخاذ سیاست تولید مشارکتی، منجر به ایجاد آزادی و آگاهی بیشتر در تولید اطلاعات خواهد شد و ابزاری در جهت ایجاد عدالت در تولید اطلاعات و خروج از انحصار تولید اطلاعات به فرد یا نهادی خاص است. یعنی وقتی امکان تولید اطلاعات برای همه فراهم شد، احساس آزادی به افراد دست می‌دهد و اگر از این امکان استفاده کرده و مشارکت کنند، سهم خود را در تولید اطلاعات در شبکه خواهند دید. در چنین حالتی همه افراد خود را نسبت به منتجه و محصول شبکه، سهیم و مسئول می‌بینند و در جهت حفظ، ترمیم و بالندگی آن گام بر‌ می‌دارند.

بنابراین در شبکه اسلامی تحقیقات دو ویژگی قطعی وجود دارد:

۱ ـ آزادی باشد و اختیار نفی نشود؛ یعنی انحصار نفی شود و هر کس به میزان ظرفیت خود امکان حضور داشته باشد.
۲ ـ تخلف هم نباشد، زیرا آزادی اگر رها باشد و هیچ محدوده‌ای نداشته باشد قطعا با وجود افراد متعدد در جامعه به هرج و مرج و تخلف می انجامد. به عبارت دیگر آزادی مطلق منجر به تحت بندگی غیر خدا رفتن می شود. بنابراین باید مانع آن شد تا حداکثر آزادی فراهم گردد. برای این که تخلف نباشد و آزادی قاعده‌مند باشد لزوماً اختیار و آگاهی باید مقید به هم گردند و هماهنگ شوند؛ اگر آزادی به بهانه پیشگیری از تخلف محدود شود، آنگاه مشارکت و سرعت تولید اطلاع و آگاهی کاهش می یابد و اگر به بهانه توسعه سرعت در آگاهی، آزادی مطلق شود، آنگاه هرج و مرج و تخلف صورت می گیرد. بنابراین با هماهنگی رابطه اختیارها و آگاهی در شبکه اسلامی تحقیق، آزادی قاعده‌مند شده و به رشد سازگار با کل نظام آن شبکه می‌انجامد.

تولید مشارکتی که فرمودید در واقع نوعی مشارکت انسانی است که می توان به آن مشارکت شبکه ای گفت. تفاوت مشارکت شبکه ای با مشارکت سوسیالیستی در چیست؟

سیستم اشتراکی و مشارکتی که با عنوان اصالت جامعه و آرمان عدالت در کشورهای کمونیستی به تبع افکار مارکس و مکتب مارکسیسم از آن یاد می‌شود هیچ شباهتی به این مشارکت شبکه‌ای ندارد. آن مشارکت تمام انحصارهای فردی و انحصار شرکت‌های بزرگ موجود در جامعه سرمایه‌داری را به یک انحصار بزرگ تبدیل می‌کرد. انحصار بسیاربزرگی به نام دولت؛ یعنی نهادی به نام دولت عصاره تمام جامعه را می‌مکید، به نحوی که هیچ کس مالک چیزی نیست و همه جیره خوار دولت، اسیر و برده آن هستند؛ عدالت به نفع دولت معنا می‌شود که همان تصمیمی است که دولت می‌گیرد. دولت مالک تمام قدرت، اطلاع و ثروت جامعه است. چنین مشارکتی، چیزی جز مشارکت "برده" در تولید قدرت، اطلاع و ثروت برای دولت و حاکمان نیست. درست چیزی مقابل آنچه در مشارکت شبکه‌ای گفته می‌شود که محتوا توسط همه تولید و توسط همه مصرف می‌شود. یعنی امکان شرکت در تولید محتوا و مصرف محتوا برای همه افراد به نحو عادلانه همراه با آزادی و آگاهی بدون انحصار وجود دارد.
تمایز دیگر را در انگیزه‌ سازی مشارکت شبکه ای در مقابل مشارکت سوسیالیستی باید دید. در مشارکت سوسیالیستی به دلیل سلب مالکیت فردی و وجود انحصار بزرگ از طرف دولت در مالکیت همه چیز، دیده نشدن سهم هرکس به میزان سعی و تلاش او و مصادره شدن همه تلاش‌ها به نفع طبقه حاکم، به تدریج انگیزه‌ها از بین می‌رود و افراد احساس شکنجه می‌کنند و به دنبال یافتن راه فراری از آن سیستم هستند. اما در مشارکت شبکه‌ای دائماً انگیزه‌ها افزایش می‌یابد و احساس مسئولیت بیشتری می‌شود. در مشارکت سوسیالیستی بهره‌وری به صورت طبقاتی است؛ طبقه حاکم (دولت) و طبقه محکوم داریم؛ طبقه حاکم بیشترین آزادی و قدرت تصمیم در نحوه استفاده از دارایی‌های جامعه را دارد؛ اما امکان بهره‌وری طبقه محکوم به اندازه‌ای است که دولت تصمیم می‌گیرد و هیچ قدرت انتخابی در نحوه استفاده و میزان استفاده از داریی‌های اجتماعی را ندارد. اما در مشارکت شبکه‌ای بهره‌وری، عمومی است و هر فرد به اندازه‌ای که توان تولید و بهره‌وری متناسب با آن را داشته باشد به او اجازه تولید و استفاده از اطلاعات شبکه، داده می‌شود.

- شیوه مدیریت در شبکه اسلامی تحقیقات

مدیریت این شبکه چه تفاوتی با مدیریت سنتی خواهد داشت؟

تولید مشارکتی در شبکه مستلزم مدیریت غیر متمرکز است؛ یعنی مدیریت شبکه هم باید مدیریت شبکه ای باشد. به این معنا که مدیریت متمرکزی بر سؤالات و پاسخ‌ها حاکم نمی‌شود. در تولید مشارکتی سوال و پاسخ مقید به اشخاص خاص نیست. سوال از هر کسی می‌تواند باشد؛ پاسخ نیز از هر کسی می‌تواند باشد. در واقع می‌توان گفت سوال شبکه از شبکه است و پاسخ هم پاسخ شبکه به شبکه است. اگر تولید محتوا فقط و فقط به عهده افراد خاصی باشد، وقتی نتوانند تولید محتوا کنند، ارتباط جامعه با آنها قطع می شود؛ ولی وقتی تولید محتوا به عهده همه مردم باشد، خودشان آن را پیگیری می کنند و محتوا متقوم به همه افراد جامعه است و تا جامعه هست ارتباط هست و انقطاع افراد و گروه های جامعه از هم اتفاق نمی افتد. منظور از مدیریت شبکه‌ای تحقیق همین است. در واقع این روش از مدیریت است که منجر به ایجاد حداکثر آزادی و آگاهی در تولید اطلاعات می شود.

البته سطوحی از مدیریت در شبکه وجود دارد که در صورت متمرکز نبودن منجر به ایجاد انحصار می شود و بنابراین ضرورت دارد متمرکز باشد. به عبارت دیگر اگر مدیریت را دارای سه سطح بدانیم؛ مدیریت سطح توسعه، مدیریت سطح کلان و مدیریت سطح خرد؛ مدیریت سطح خرد و مدیریت سطح کلان در شبکه اسلامی تحقیق، مدیریت غیر متمرکز هستند. اما مدیریت سطح توسعه در آن ضرورتاً می‌بایست متمرکز باشد؛ زیرا در غیر این صورت جهت شبکه شکسته و هرج و مرج پدید می آید و امکان آزادی و آگاهی از افراد گرفته می‌شود و عدالت اطلاعاتی رخت بربسته، ظلم و تجاوز یعنی انحصار پدید می آید. به عبارت دیگر در صورت نبود جهت مد نظر در شبکه، به دلیل ورود غیر قاعده مند اطلاعات ناشی از استیلای جهات و سلایق گوناگون غیر مقید به نظام، عدالت اطلاعاتی نفی شده و انحصار و تجاوز اطلاعاتی پیش می آید.

آیا ویکی‌هایی (ابزارهای نرمی که شبیه ویکی پدیا عمل می‌کنند) را که در حوزه‌های علمیه جامعه‌ای مثل ایران پدید آمده است می توان مصداق کوچکی از شبکه اسلامی مورد ادعای شما دانست؟

خیر. جدای از اسلامیت یا عدم اسلامیت این «ویکی‌ها»، به دلیل مقید نشدن آنها به قیود اصلی شبکه‌های اجتماعی که امکان دسترسی نامحدود می‌دهد و از این زاویه نیز دائماً در حال رشد هستند، نمی توان به آنها نام شبکه تحقیق اطلاق کرد.
این ابزارها بعد از پیدایش و رشد اولیه کم کم مشتری خود را از دست می‌دهند؛ زیرا فقط به شکل و شمایل «ویکی‌ها»ی جهانی درآمده‌اند؛ اما لازمه آن را که امکان دسترسی و امکان مشارکت در تمامی سطوح است، را ندارند؛ یعنی به لحاظ نام و برخی ویژگی‌های صوری جدید هستند، اما به لحاظ روش، با روش سنتی اداره می‌شوند.

پس چگونه است که رونق گرفته و رشد یافته اند؟

رشد آنها ناشی از پشتوانه‌های غیر مردمی است؛ یا از نهاد سیاسی و یا از نهاد دینی مورد حمایت واقع می‌شوند و به همین دلیل هم به محض کنار کشیدن آنها فرو می‌ریزند. برای اینکه بدانیم پشتوانه مردمی دارند یا نه، باید به آمار مراجعه به آنها برای فعالیتهای تحقیقی، آموزشی و تبلیغی « ارجاع دهی، مطالعه، نقد و نظر و...» و گستره تحرک و تعداد کاربران آنها توجه کرد و مکانیزم تولید محتوا را در آنها مورد بررسی قرار داد. با این توجه روشن خواهد شد که پشتوانه آنها به عموم افراد و نیاز کاربران بر نمی‌گردد؛ بلکه به قدرتی برمی‌گردد که آن را ایجاد کرده است.

- لوازم تحقق شبکه اسلامی تحقیقات

برای تحقق ساز و کار تولید مشارکتی به چه بستری نیاز است؟

طبیعی است که این نحوه از تولید (تولید مشارکتی) مستلزم امکانات جدیدی از ارتباط است که در شبکه اسلامی تحقیقات تعریف می شود. برای این منظور شبکه اسلامی تحقیقات تکنولوژی ارتباطی جدیدی را تأسیس می کند که امکان ارتباطات جدیدی را پدید می آورد و تولید مشارکتی را در گستره وسیع و عمق زیاد در جهت خاصی ایجاد می کند. البته توضیح این قسمت نیازمند زمان دیگری است و به درازا می کشد.